ایران نقش کلیدی در شاهراه‌های موجود منطقه یعنی جاده ابریشم، راه‌آهن سراسری آسیا، تراسیکا و کریدور شمال و جنوب دارد و اقتصاد ایران و کشورهای حوزه آسیای مرکزی و قفقاز از توان هم افزایی جدی برخوردارند.

به گزارش خبرگزاری تسنیم، در اوایل آبان ماه بود که خبر اجرایی شدن تجارت 862 قلم کالا با تعرفه ترجیحی بین ایران و کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا در رسانه‌ها منتشر شد، موضوعی که نشان دهنده رویکرد چند جانبه‌گرایی منطقه‌ای در سیاست خارجی جمهوری اسلامی به شمار می‌آید که از جنبه‌های سیاسی و اقتصادی حائز اهمیت است.

منطقه آسیای میانه و شرق اروپا به دلیل رقابت قدرت‌های جهانی، وجود نفت و گاز و مسیرهای تجاری و انرژی منطقه‌ای ویژه از لحاظ ژئو پولوتیکی، ژئواستراتژیکی و ژئواکونومیکی است که این سه خصیصه را شاید نتوان همزمان در هیچ نقطه دنیا شاهد بود.

بر همین اساس شاهد شکل‌گیری رقابت بین روسیه، اروپا، آمریکا، چین و حتی هند در این منطقه هستیم که با انگیزه‌های مختلف رقابت شکل می‌گیرد.

روس‌ها به دنبال تسلط بر حوزه نفوذ شوروی سابق در این منطقه هستند و به عنوان میراث‌دار اتحاد جماهیر شوروی در حقوق بین‌الملل و سازمان‌های بین‌المللی می‌خواهند حوزه نفوذ آن را با شکل جدید حفظ کند.

اروپا و آمریکا نیز برای ممانعت از شکل گیری ساختار گذشته یا جذب کشورهای تازه استقلال یافته و سرمایه‌گذاری در آنها جذابیت‌هایی را برای این کشورها به وجود می‌آورند تا ضمن دور نگه داشتن آنها از روسیه به عنوان شریک تجاری، سیاسی و امنیتی از آنها بهره‌بگیرند و کنترل انرژی این منطقه را نیز در دست بگیرند.

در این میان می‌توان تغییرات در اوکراین و گرجستان و نزدیک شدن این دو کشور به غرب و دست کشیدن از شراکت با روس‌ها را نام برد.

چینی‌ها نیز به عنوان همسایه بزرگ و قدرتمند آسیای میانه تمایل دارند با پروژه‌های مختلف از قبیل یک کمربند یک جاده و سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف اقتصادی علاوه بر توسعه غرب چین و دست یابی به بازارهای همجوار، نفوذ خود را در این منطقه افزایش دهند و به رصد و کنترل رقبای خود یعنی آمریکا، اروپا و روسیه نیز در این منطقه بپردازند.

هندی‌ها نیز با نزدیک شدن به افغانستان به دنبال حضور در این منطقه هستند تا به عنوان یکی از مدعیان اقتصادی در این منطقه حضور داشته باشند و هم از بازار منطقه هم از انرژی آن سود ببرند.

با این اوصاف وجود منابع عظیم گازی و نفتی و کریدورهای بزرگ انرژی و تجاری و همسایگی قدرت‌های بزرگ اقتصادی و رقابت قدرت‌های جهانی، این منطقه را به عنوان منطقه‌ای از اهمیت بالا معرفی می‌کند.

ورود ایران در این منطقه نیز در گذشته فراز و نشیب‌هایی را به همراه داشته که انتقادهای بسیاری در حوزه اقتصادی، تجاری و سیاسی بر آن وارد است، اما تعامل و همکاری ایران با اتحادیه اوراسیا می‌تواند به دلایلی که بیان می‌شود منافع اقتصادی و سیاسی را برای جمهوری اسلامی ایران به همراه داشته باشد.

این اتحادیه کار خود را به طور رسمی از اول ژانویه 2015 آغاز کرد. کشورهای عضو اوراسیا هم اکنون 20 میلیون کیلومتر مربع مساحت و بیش از 184 میلیون نفر جمعیت دارند که 5.2 درصد جمعیت جهان است.

قرارداد تشکیل اولیه اتحادیه اقتصادی اوراسیا در 29 مه 2014 میان کشورهای روسیه، بلاروس و قزاقستان منعقد و جایگزین اتحادیه گمرکی اوراسیا شد و سپس کشورهای ارمنستان و قرقیزستان نیز به عضویت آن در آمدند.

ایران در سال 1395 به کمیسیون اقتصادی اتحادیه اوراسیا پیشنهاد ایجاد یک منطقه آزاد تجاری میان ایران و این اتحادیه را مطرح کرد؛ پیشنهادی که از جانب اعضای آن نیز مورد استقبال قرار گرفت و طی دو سال مذاکرات متعهد و ارزیابی کمی و کیفی اقلام و میزان تعرفه ترجیحی آنها، بالاخره این موافقتنامه در تاریخ 27 اردیبهشت 1397 در شهر آستانه قزاقستان به امضا رسید.

اهداف اولیه تشکیل اتحادیه اوراسیا

از اهداف این اتحادیه اقتصادی می‌توان به تسهیل تجارت، ایجاد بازار مشترک در حوزه کشورهای مستقل هم سود عضو، حذف تدریجی قوانین گمرکی در داخل اتحادیه، برقراری تعرفه خارجی مشترک در میان کشورهای عضو و هماهنگ‌سازی تشریفات گمرکی اشاره کرد.

اتحادیه اوراسیا و فرصتی برای ایران

پیوستن به این اتحادیه (ایران در مراحل ابتدایی است و سال‌ها زمان لازم است تا ایران عضو اصلی این اتحادیه شود) با توجه به تنوع بازار و تنوع منابع موجود در کشورهای عضو این اتحادیه یک فرصت برای اقتصاد ایران به شمار می‌آید و می‌توان از این طریق بخشی از اثر تحریم‌ها را جبران کرد.

این توافق که بعد از دو سال مذاکره به نتیجه رسیده، از هفته اول آبان 98 ماه اجرایی شد. قرار است موافقتنامه تمام عیار تجارت آزاد با اوراسیا امضا شود و از سه سال دیگر تقریباً تمام کالاها مشمول کاهش تعرفه خواهد شد.

براساس این موافقتنامه، ایران از اتحادیه اقتصادی اوراسیا امتیازات گمرکی خاصی دریافت کرده و کشورهای این اتحادیه هم این امکان را خواهند داشت تا حجم صادرات خود به ایران را تا 75 درصد افزایش دهند. ایران نیز می‌تواند با امتیازاتی که دریافت می‌کند، صادرات کالاهای خود به مقصد پنج کشور اوراسیایی را تا چند برابر افزایش دهد.

این امتیازات 502 قلم کالاهای مختلف در حوزه‌های مواد غذایی، مواد مصرفی شیمیایی، محصولات ساختمانی، صدور خدمات فنی و مهندسی، محصولات صنعتی و محصولات کشاورزی از سوی اتحادیه اورآسیا و 360 قلم کالا در همان موارد مشابه را از سوی ایران شامل می‌شود که در مجموع کل اقلام مشمول در موافقتنامه به 862 مورد می‌رسد.

اگرچه هم اکنون تنها پنج کشور عضو این اتحادیه هستند، اما بیش از 40 کشور و سازمان بین‌المللی از جمله چین، اندونزی، کره جنوبی، هند، مصر، صربستان و حتی برخی کشورهای حوزه آمریکایی لاتین برای فعالیت در چارچوب این اتحادیه اعلام آمادگی کرده‌اند.

تقویت ارتباط با ایران برای اعضای اتحادیه اوراسیا دارای اهمیت است چرا که ایران با توجه به اهمیت سیاسی مشترک با اغلب کشورهای عضو و همچنین قرار گرفتن در بهترین موقعیت ترانزیتی، یعنی بین دو دریای خزر در شمال و خلیج فارس در جنوب و قرار گرفتن در موقعیت ترانزیتی شرق و غرب، می‌تواند مسیری مناسب برای ترانزیت کالاهای کشورهای عضو اتحادیه در رونق کریدور بین‌المللی حمل و نقل شمال - جنوب موثر باشد و می‌تواند بازار کشورهای حوزه خلیج فارس و شمال آفریقا را نیز به این اتحادیه پیوند دهد.

براساس آمار‌های رسمی اعلام شده، مجموع صادرات ایران به پنج کشور این اتحادیه در سال گذشته میلادی 918.2 میلیون دلار بوده و در مقابل صادرات کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا به ایران در سال 2018 حدود یک میلیارد و 775 میلیون دلار ثبت شد.

همچنین در میان اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا، ایران بیشترین واردات را از کشور روسیه با رقمی معادل یک میلیارد و 207 میلیون دلار و کمترین واردات را از کشور قرقیزستان با رقمی نزدیک به 14 میلیون دلار دارد. از سوی دیگر، بیشترین صادرات ایران به اعضای اتحادیه مذکور، در سال گذشته میلادی به روسیه (به ارزش 533.1 میلیون دلار) ثبت شده و کمترین میزان صادرات ایران نیز به کشور بلاروس (به ارزش 12.6 میلیون دلار) رقم خورده است.

حجم مبادلات تجاری ایران با اعضای این اتحادیه در حال حاضر مطلوب نیست و انتظار می‌رود با توجه به کاهش تعرفه‌ها تجارت ایران در این منطقه افزایش یابد.

عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا می‌تواند کشورمان را به بازارهای کشورهای عضو این اتحادیه که با اکثر آنها زمینه تاریخی و فرهنگی مشترک داشته اما سهم ناچیزی در بازار این کشورها داریم، نزدیک‌تر کند و این موضوع به کشورمان کمک خواهد کرد که از فشار تحریم‌های اقتصادی غرب علیه خود بکاهد و از قرار گرفتن در اتحادیه‌ای که کشور روسیه در آن نقش محوری دارد، بتواند بر وزن و نفوذ منطقه‌ای خود بیفزاید.

در شرایطی که ایران همچنان با تحریم‌های ظالمانه اقتصادی از سوی آمریکا و هم پیمانانش روبرو است، همکاری در حوزه انرژی با کشورهای منطقه اوراسیا برای ایران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

از سوی دیگر ایران نقش کلیدی در شاهراه‌های موجود منطقه یعنی جاده ابریشم، راه‌آهن سراسری آسیا، تراسیکا و کریدور شمال و جنوب دارد. اقتصاد ایران و کشورهای حوزه آسیای مرکزی و قفقاز از توان هم افزایی جدی برخوردارند.

توافق با اتحادیه اقتصادی اوراسیا که در حال تبدیل شدن به یکی از قطب‌های مهم اقتصادی و سیاسی جهان است، علاوه بر اهمیت اقتصادی و تجاری، منافع سیاسی برای طرفین به همراه دارد.

همگرایی منطقه‌ای تاثیر قابل ملاحظه‌ای بر ثبات و امنیت اقتصادی دارد و به دلیل نزدیکی و دسترسی کشورمان به اتحادیه اقتصادی اوراسیا، امکان گسترش همکاری‌ها در بخش‌های مختلف اقتصادی، سیاسی، بانکی، حمل و نقل و خدمات فنی و مهندسی نیز فراهم است.

همینطور از نظر سیاسی نیز تاثیر مثبتی در روابط ایران با کشورهای همسایه خواهد گذاشت و روابط جمهوری اسلامی ایران را با کشورهایی از جمله روسیه را افزایش خواهد داد و فرصت‌هایی برای ایران فراهم خواهد شد. فرصت‌هایی که با توجه به آن، نقش منطقه‌ای جمهوری اسلامی ارتقا پیدا می‌کند و با گره خوردن منافع اقتصادی و سیاسی بین اعضا روابط آنها نیز قوی‌تر و موثر‌تر خواهد شد.

یادداشت: دکتر روح الله لطیفی کارشناس مسائل اوراسیا