سالی ۱۰ برابر دریاچه ارومیه از آب‌های زیرزمینی برداشت می‌شود

یک پژوهشگر حوزه منابع آب با اشاره به اینکه سالانه ۵۰ میلیارد متر مکعب از منابع آب زیرزمینی یرداشت می‌شود، گفت: این مقدار به اندازه حجم ۱۰ دریاچه ارومیه است.

محمدرضا گلدانساز در گفتگو با ایسنا با بیان اینکه منابع آب زیرزمینی ذخایر ارزشمندی هستند که طی سالیان طولانی تشکیل شده‌اند و یک منبع استراتژیک برای کشور به حساب می‌آیند، اظهار کرد: در کشور ما به دلیل وجود شرایط اقلیمی خشک و نیمه خشک، وابستگی به منابع آب زیرزمینی قابل توجه است و حدود ۶۰ درصد مصارف خانگی و صنعت و حدود ۵۰ درصد مصارف کشاورزی توسط آب زیرزمینی تأمین می‌شود.

برداشت سالانه ۵۰ میلیارد متر مکعب از منابع آب زیرزمینی
وی با اشاره به اینکه سالانه حدود ۵۰ میلیارد متر مکعب از منابع آب زیرزمینی برداشت می‌شود، تصریح کرد: برای آنکه تصوری از این حجم داشته باشیم باید بدانیم که پس از بارش‌های کم نظیر سال آبی جاری حجم دریاچه ارومیه افزایش چشمگیری یافته و به حدود ۵ میلیارد متر مکعب رسیده است. برداشت سالانه ۵۰ میلیارد متر مکعب از سفره‌های آب زیرزمینی یعنی سالانه به اندازه حجم ۱۰ دریاچه ارومیه از منابع آب زیرزمینی برداشت می‌شود.

این پژوهشگر حوزه منابع آب با بیان اینکه همه این اعداد و ارقام نشان می‌دهد که وابستگی ما به آب زیرزمینی بسیار زیاد است و اگر روزی این منبع تمام شود با مشکلات زیادی روبرو می‌شویم، گفت: اگر نگاهی به آمار تراز سطح آب زیر زمینی در دشت‌های کشور بیندازیم، متوجه می‌شویم که در اغلب دشت‌ها سطح آب زیرزمینی به‌طور مداوم در حال پایین رفتن است همچنین افت سطح آب زیرزمینی به معنی برداشت از ذخایر تجدیدناپذیر سفره آب زیرزمینی است.

به گفته گلدانساز ذخایر آب زیرزمینی به دو بخش تجدیدپذیر و تجدیدناپذیر تقسیم می‌شود. بخش تجدیدپذیر، آن مقدار از آب زیرزمینی است که هرساله بر اثر بارش و نفوذ آب به آبخوان اضافه می‌شود و بخش تجدیدناپذیر، آبی است که طی میلیون‌ها سال در سفره آب زیرزمینی انباشته شده است. اگر مقدار برداشت از منابع آب زیرزمینی به اندازه میزان تجدیدپذیر باشد، شاهد افت سطح آب زیرزمینی نخواهیم بود، اما در بیشتر دشت‌های کشور میزان برداشت بیشتر از میزان تغذیه آب زیرزمینی است.

وی ادامه داد: این اضافه برداشت در واقع از ذخیره تجدیدناپذیر آبخوان صورت می‌گیرد که منجر به کاهش حجم ذخیره آبخوان‌ها شده است. طی ۵۰ سال برداشت از منابع آب زیرزمینی، بیش از ۱۳۰ میلیارد متر مکعب از ذخایر آب زیرزمینی کاسته شده است.

پیامد‌های افت سطح آب‌های زیرزمینی
این پژوهشگر حوزه منابع آب با اشاره به اینکه افت سطح آب زیرزمینی پیامد‌های مخربی مانند خشک شدن رودخانه‌ها و تالاب‌ها، از بین رفتن پوشش گیاهی، افزایش گرد و خاک، نشست زمین، ایجاد فروچاله‌ها و شکاف‌های طولانی در دشت‌ها و شور شدن آب زیرزمینی را به‌دنبال دارد، اظهار کرد: نشست زمین علاوه بر خسارت‌هایی که به زیرساخت‌ها و ابنیه وارد می‌کند، خسارت جبران‌ناپذیری برای آبخوان‌ها دارد چرا که نشست زمین به معنی پرشدن حفره‌های خالی بین دانه‌های خاک و از بین رفتن ظرفیت ذخیره آب در آبخوان است و دیگر امکان ذخیره آب در سفره آب زیرزمینی وجود نخواهد داشت.

گلدانساز در ادامه تصریح کرد: متاسفانه همه این آسیب‌ها در نقاط مختلف کشور مشاهده شده است. برای مثال نشست زمین در دشت ورامین ۳۶ سانتیمتر در سال گزارش شده و در دشت کبودرآهنگ ۲۵ فروچاله با ابعاد چند ۱۰ متری ایجاد شده است.

 

پدیده شور شدن آب زیرزمینی در اغلب دشت‌های کشور و به‌ویژه در دشت‌های فلات مرکزی وجود دارد و در مناطقی برای استفاده از آب زیرزمینی نیاز به تجهیزات آب‌شیرین‌کن است.

 

تمام این موارد نشان می‌دهد که برداشت از منابع آب زیرزمینی بیش از اندازه بوده است و با وجود همه این پیامد‌ها این اضافه‌برداشت‌ها همچنان ادامه دارد. از این رو وضعیت منابع آب زیرزمینی نگران‌گننده است.

افت سطح آب زیرزمینی مناطق مختلف کشور از نیم تا ۳۰ متر
این کارشناس منابع آب با بیان اینکه بررسی تغییرات تراز آب زیرزمینی طی ۱۰ سال اخیر نشان می‌دهد که اغلب محدوده‌های مطالعاتی دارای افت سطح آب زیرزمینی هستند، گفت: گرچه در بیشتر محدوده‌ها میانگین افت سالانه کمتر از نیم متر است، اما آبخوان‌های مهم کشور که نقش مهمی در تامین مصارف دارند عمدتاً دارای افت بیش از نیم متر در سال هستند.

 

آبخوان‌ها در شهر‌هایی مانند مشهد، رفسنجان، بم، نیشابور و تهران-کرج از جمله مهم‌ترین آبخوان‌ها با افت سالیانه بین نیم متر تا یک متر هستند. در محدوده‌های قروه- دهگلان، ساوه، قزوین، هشتگرد، ورامین، کبودرآهنگ، زرند و نریمان-تربت جام وضع وخیم‌تر است و میانگین افت سطح آب زیرزمینی بیش از یک متر در سال است.

گلدانساز افزود: در تعداد محدودی از آبخوان‌های کشور نیز افت بیش از دو متر در سال وجود دارد که این آبخوان‌ها در محدوده‌های دامنه، هومند آبسرد، کردی شیرازی و کنگاور واقع شده‌اند.

 

بیشترین افت سطح آب زیرزمینی مربوط به محدوده مطالعاتی ارسنجان واقع در استان فارس است که به‌طور متوسط سالانه ۳.۴ متر افت آب زیرزمینی داشته است.

 

در واقع در این منطقه طی ۱۰ سال گذشته سطح آب زیرزمینی بیش از ۳۰ متر پایین رفته است البته در تعداد اندکی از محدوده‌های مطالعاتی بالا آمدن سطح آب زیرزمینی نیز مشاهده می‌شود که بیشترین آن مربوط به محدوده مطالعاتی دشت عباس شرقی واقع در استان ایلام است و به‌طور متوسط در هر سال ۱.۲ متر افزایش سطح آب زیرزمینی داشته است.

به گفته این پژوهشگر حوزه منابع آب بررسی وضعیت افت سطح آب زیرزمینی در کشور این حقیقت تلخ را آشکار می‌کند که به‌جز تعداد اندکی از محدوده‌های مطالعاتی سایر محدوده‌ها دچار اضافه‌برداشت هستند و سطح آب زیرزمینی به‌صورت مداوم در حال پایین رفتن است. در این بین برخی از محدوده‌های مطالعاتی دارای شرایط وخیم‌تری هستند.

کدام آبخوان‌ها در کشور وضعیت وخیم دارند؟
گلدانساز در پایان با اشاره به اینکه اگر فقط افت سطح آب زیرزمینی را در نظر بگیریم آبخوان ارسنجان در استان فارس دارای بدترین شرایط است و بعد از آن آبخوان‌های دامنه، هومند آبسرد واقع در شهرستان دماوند، کردی شیرازی در استان هرمزگان و کنگاور در استان کرمانشاه قرار دارند، تصریح کرد: البته درنظرگیری میزان افت سطح آب زیرزمینی به‌تن‌هایی ارزیابی کاملی از وخامت آبخوان نیست، اما در گام اول می‌تواند تصویر روشن‌تری از وضعیت آبخوان‌های کشور ارایه کند.