بزرگشهر زاهدان مرکز استان سیستان و بلوچستان در حالی از نظر کیفی و کمی شهری رو به رشد و توسعه محسوب می شود که همزمان با این پیشرفت از نظر جمعیت «اولین» و از نظر وسعت «دومین» شهر حاشیه نشین کشور است.

به گزارش ایرنا، هوای اینجا دلگیر است. جایی که آسمانش را غبار اعتیاد و زمینش را محرومیت فرا گرفته است. گویا اینجا زندگی کردن فقط به معنای زنده ماندن است و سال هاست که این مردم همچنان در «حاشیه» زندگی می کنند.
مردمی که به امید روزگار بهتر با رویای شهرنشینی، برای فراموش کردن کابوس خشکسالی، زاهدان را برای زندگی انتخاب کردند اما حالا بلوک روی بلوک، خشت روی خشت با حداقل امکانات سرپناه بی پناهی آن هاست.

اینجا پناهگاهی است برای جوانی که روزهایش در میان زباله ها و شب هایش غرق در دود اعتیاد سپری می شود! اینجا انتهای 'آزادی' است خیابانی که یک سر آن به استانداری و سوی دیگر آن به نداشتن ها و کمبودها ختم می شود. انتهای خیابان آزادی محله ای که زندگی بسیاری از ساکنانش در خواستن و نداشتن، رفتن و نرسیدن خلاصه شده است.‌ جایی که تل انبار زباله ها محل شیطنت و بازیگوشی‌ های کودکان است اما پشت خنده‌ های از ته دل و نگاه‌ های معصوم این کودکان، سرنوشتی تلخ و غم ‌انگیز از فقر و محرومیت موروثی پنهان است.

حاشیه نشینان با تفکر تقدیرگرایی روزها و شب ها را از پس هم سپری می کنند و محرومیت را قسمت و روزی خود می دانند. هم خودشان با این شرایط کنار آمده اند و هم مسئولان. اینجا تافته ای جدا بافته از شهر است جایی که کسی به معتاد در حال استعمال مواد مخدر خرده نمی گیرد، جایی که تفریح زنان و دختران نشستن بر سر معابر پر از زباله است و همه می دانند کسی که مدهوش در گوشه ای افتاده چه حال و روزی دارد. با این شرایط دیگر مسئولان هم احساس نمی کنند در قبال بهسازی، نظافت و نظارت این محله وظیفه ای برعهده دارند.

اینجا اکثر مردم کیسه دوخته اند؛ کیسه هایی که قرار است تا شبانه زباله های این شهر را به انتهای خیابان آزادی حمل کند و رزق و روزی فردای آنان را فراهم سازد.

انتهای خیابان آزادی گوشه ای از وسعت 2 هزار و 300 هکتاری حاشیه نشینی زاهدان است که سال ها مسائل و مشکلات آن در انواع ستادها و کمیسیون ها و جلسات مختلف مطرح می شود و دستگاه های اجرایی هر کدام آمار و ارقام شنیدنی از محرومیت‌ها و آمار و ارقام دیدنی از عملکرد خود ارائه می دهند. اما با وجود این باز هم همچنان محرومیت در این مناطق به اندازه چاله های این خیابان عمیق و پابرجاست.

44 درصد جمعیت زاهدان در حاشیه زندگی می کنند

زاهدان نیز مانند 542 شهر دیگر در ایران درگیر معضل حاشیه نشینی است و براساس آمار رسمی اعلام شده از سوی کارگروه استانی پیش بینی و پیشگیری از گسترش بافت های ناکارآمد شهری 44 درصد از جمعیت این کلانشهر معادل 260 هزار نفر ساکن حاشیه و یا به عبارتی بافت های ناکارآمد شهری هستند. بافت های ناکارآمدی که اگر برای شهروندان و مسئولان ناکارآمد است برای برخی سودجویان کارآمدی خاص خود را دارد.

علاوه بر زاهدان، چابهار، زابل، ایرانشهر و کنارک نیز در سیستان و بلوچستان جزو رتبه های برتر کشور در زمینه معضل حاشیه نشینی هستند و به طور کلی 5 هزار و 900 هکتار از اراضی استان محل سکونت حاشیه نشینان است.

هر چند پیامدهای اجتماعی و اقتصادی حاشیه نشینی در همه جای ایران و حتی دنیا یکسان است اما بار منفی حاشیه نشینی در سیستان و بلوچستان وقتی مضاعف می شود که دو موضوع «مهاجرت اتباع بیگانه» و «فاقدین شناسنامه» را به آن اضافه کنیم.

رئیس اداره پیشگیری های امنیتی انتظامی دادگستری سیستان و بلوچستان در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: در کشور و به تبع آن در سیستان و بلوچستان مشکلات فراوانی در زمینه حاشیه نشینی وجود دارد. بیش از 140 هزار هکتار بافت فرسوده شامل 2700 محله وسعت حاشیه نشینی در ایران است. 543 شهر کشور با جمعیتی حدود 19تا 20 میلیون نفر در این بافت های فرسوده زندگی می کنند که این جمعیت حدود 30 درصد جمعیت شهر نشین ایران است.

غلامرضا باغ شیرین ادامه داد: در سیستان و بلوچستان نیز در شهرهای زاهدان، چابهار، زابل، ایرانشهر و کنارک 5 هزار و 900 هکتار اراضی حاشیه نشین با 77 محله شناسایی شده است. 441 هزار نفر از جمعیت استان معادل 41 درصد جمعیت پنج شهر نام برده درگیر معضل حاشیه نشینی هستند به عبارتی 50 درصد در چابهار، 44 درصد در زاهدان، 45 درصد در زابل، 45 درصد در کنارک و 23 درصد ایرانشهری ها حاشیه نشین هستند که جمعیت حاشیه نشین کلانشهر زاهدان 260 هزار نفر است.

20 درصد جمعیت زاهدان شناسنامه ندارند

وی تصریح کرد: فقدان عدالت توزیعی در مناطق حاشیه شهر به نسبت مناطق برخوردار در این استان به گونه ای است که مناطق حاشیه نشین در شهری مانند مشهد در مقایسه با مناطق حاشیه نشین زاهدان به اصطلاح «بالاشهر» محسوب می شود چرا که ارائه خدمات در حاشیه زاهدان تحت تأثیر دو موضوع اتباع بیگانه و مشکوک التابعین و فاقدین شناسنامه قرار می گیرد.

رئیس اداره پیشگیری های امنیتی انتظامی دادگستری سیستان و بلوچستان افزود: هیچ کلانشهری در ایران به اندازه زاهدان افراد فاقد شناسنامه ندارد به طوری که بر اساس آخرین آمار 20 درصد جمعیت زاهدان فاقد شناسامه هستند. در طرح شناسایی افراد فاقد شناسامه در 2 ماه اخیر 1500 خانوار حدود 7 هزار نفر برای دریافت شناسامه به دبیرخانه سازمان مردم نهاد معاونت پیشگیری از وقوع جرم دادگستری زاهدان مراجعه کرده اند.

باغ شیرین افزود: از طرفی مشکل حضور اتباع بیگانه را در این استان داریم که به اصطلاح آمار آنان رقم سیاه محسوب می شود به این معنی که آمار دقیق و قابل اعتمادی از جمعیت این افراد در دست نیست بلکه فقط با تخمین ها و برآوردها باید این موضوع را مدیریت کرد که این مساله یکی از مشکلات اصلی در ارائه خدمات شهری است.

چرا جمعیت آماری زاهدان با جمعیت واقعی برابر نیست؟

این جامعه شناس اظهار داشت: در این زمینه برای ارائه خدمات، جمعیت سرانه یا جمعیت هدف تعریف شده است که از طریق سرشماری آمار آن محاسبه می شود و به آن جمعیت اسمی شهر گفته می شود. در همه شهرها تقریبا جمعیت اسمی نزدیک به جمعیت واقعی است اما در این استان و مخصوصا در زاهدان این گونه نیست و جمعیت آماری با جمعیت واقعی متفاوت است چرا که اتباع بیگانه در هنگام سرشماری اعلام حضور نمی کنند اما همه می دانیم که این افراد روی زمین این شهر راه می روند، زباله تولید می کنند، نان مصرف می کنند، سقفی بالای سرشان است و از خدمات عمومی و بیت المال استفاده می کنند.

باغ شیرین ادامه داد: از طرفی درآمد سرانه شهروندان (بهره مندی از خدمات شهری) حاصل تقسیم میزان اعتبارات شهری بر تعداد جمعیت است. مسلما هر چه مخرج کسرکوچکتر باشد درآمد نیز بیشتر است این در حالی است که به دلیل وجود اتباع بیگانه در زاهدان مخرج کسر بزرگتر می شود اما میزان اعتبارات ثابت باقی می ماند بنابراین همین تفاوت در جمعیت واقعی و اسمی موجب کاهش خدمات دریافتی برای هر شهروند می شود.

وی تصریح کرد: در واقع کاهش درآمد سرانه شهروندان موجب شکاف و نبود عدالت توزیعی بین مناطق برخوردار و غیربرخوردار خواهد شد. مناطق حاشیه نشین مانند انتهای خیابان آزادی ماهیت سه وجهی دارد. به عبارتی سه عامل در شکل گیری حاشیه نشینی در زاهدان وجود دارد.

این مدرس دانشگاه افزود: اولین عامل ایجاد و گسترش حاشیه نشینی ناشی از خشکسالی، کاهش نزولات جوی و فقدان اشتغال پایدار در روستاهای استان است که منجر به مهاجرت بی رویه و انبوه از روستاها به شهر زاهدان شده است.

وی بیان کرد: حضور، گسترش و تردد و اسکان اتباع بیگانه غیرمجاز دومین عامل و مهاجرت از شهرهای کوچک به کلان شهر به امید یافتن زندگی مناسب تر با سطح بالاتری از رفاه اجتماعی سومین عامل در ایجاد و گسترش حاشیه نشینی در زاهدان است. بنابراین روستاییان، اتباع بیگانه و شهروندان شهرهای کوچک سه تیپ جمعیت حاشیه نشین زاهدان هستند.

خدمات رسانی به حاشیه شهر خوب اما نادرست!

این جامعه شناس معتقد است: سه راهبرد اساسی در مواجهه با پدیده حاشیه نشینی وجود دارد. راهبرد اول این است که ما با نگاهی نوع دوستانه به این افراد خدمات رسانی کنیم و مانند دیگر مناطق شهر به این مناطق نیز بپردازیم. این روش در واقع روشی خوب است اما درست نیست. مانند آن است که فردی به یک متکدی از سر دلسوزی کمک کند که در نگاه نوع دوستانه کار خوبی است اما کار درستی نیست چرا که تکدی گری جرم است و کمک به متکدی معاونت در جرم محسوب می شود.

باغ شیرین افزود: بنابراین راهبرد اول در مواجهه با حاشیه نشینی رفتار خوبی است اما سیاست درستی نیست چرا که خدمات دهی به این مناطق یک عامل تسهیل گر و برانگیزاننده است تا دیگر افرادی که قصد مهاجرت به شهر را دارند به این مناطق جذب شوند و سیکل مهاجرت و حاشیه نشینی سلسله وار ادامه پیدا خواهد کرد.

وی ادامه داد: راهبرد دیگر این است که برای این مناطق یک محدوده خاص در نظر بگیریم و چشممان را به روی شکاف موجود ببندیم و بگوییم این افراد خودشان برای زندگی در این مناطق ساکن شده اند و ما مسئولیتی در قبال آنان نداریم که این روش نیز درست نیست.

دبیر کارگروه استانی پیش بینی و پیشگیری از بافت های ناکارآمد شهری تصریح کرد: راهبرد سوم التقاطی و آمیخته است. روشی که در آن با نگاهی متکثر همه عوامل را در نظر بگیریم. این راهبرد اکنون در معاونت پیشگیری از وقوع جرم دادگستری در مواجهه با پدیده حاشیه نشینی و بافت های ناکارآمد شهری در نظر گرفته شده است که در دل آن سه راهکار اساسی با هدف مدیریت حاشیه نشینی مد نظر است.

چگونه از گسترش حاشیه نشینی جلوگیری کنیم؟

باغ شیرین ادامه داد: راهکار اول مدیریت علل و زنجیره های وقوع حاشیه نشینی یعنی همان سه تیپ حاشیه نشینی یادشده است. در واقع در این زمینه باید حوزه توانمند سازی روستایی را تقویت کنیم چرا که اگر یک روستایی زندگی خوب و اشتغال پایداری داشته باشد هیچگاه به فکر مهاجرت نمی افتد.

وی اظهار داشت: در این زمینه باید نگاه کلیشه ای سابق به روستا و روستاییان را کنار بگذاریم و همه نیاز آنان را آب، بذر و کود ندانیم. واقعیت این است که با الگوی نزولات آسمانی و کم بارش ترین شدن استان کشور دیگر نمی توانیم با نگاه کشاورزی محور به توانمند سازی روستاها فکر کنیم بنابراین باید راهبردهای دیگری را در نظر بگیریم.

این مدرس دانشگاه خاطرنشان کرد: توسعه گردشگری و بوم گردی، حرفه آموزی از طریق دانش تخصصی توام و منتج به اشتغال پایدار که با تقویت مراکز فنی و حرفه ای مبتنی بر توسعه روستایی انجام می شود و مدیریت منابع آب و خاک که با استفاده از تغییر الگوهای کشت، سیستم های نوین آبیاری، کشت های گلخانه ای میسر می شود از جمله مواردی است که در توانمند سازی روستاییان می توان به کار بست.

باغ شیرین ادامه داد: راهکار بعدی جلوگیری از مهاجرت ساکنان شهرهای کوچک است که در این زمینه مطالبه گری دستگاه قضایی در راستای ارائه خدمات شرکت های خدمات رسان و نهادهای حاکمیتی با توجه به شرح وظایف آن ها برای کاهش شکاف بین زاهدان و شهرهای کوچک به طور جدی دنبال می شود.

وی خاطرنشان کرد: مدیریت تردد و اسکان اتباع غیرمجاز راهکار سوم است که در این زمینه احصای بانک اطلاعاتی مشکوک التابعین، برخورد حداکثری با اتباع بیگانه غیر مجاز، حضور در اردوگاه های اجباری و اقامتی در این باره می تواند موثر باشد چرا که مجازات های فعلی در این حوزه بازدارنده نیست.

باغ شیرین افزود: به عنوان مثال 6 ماه توقیف خودرو برای قاچاق انسان بازدارنده است یا اینکه اقامت اجباری یک ماهه در اردوگاه باعث می شود هزینه تردد و اسکان غیر مجاز افزایش یابد و از این طریق بازدارندگی ایجاد کنیم.

رئیس اداره پیشگیری های امنیتی انتظامی دادگستری سیستان و بلوچستان در پایان به ارائه راه حل برای جلوگیری از گسترش حاشیه نشینی در زاهدان پرداخت و گفت: برای این منظور ابتدا باید حریم و محدوده فعلی حاشیه نشینی در زاهدان را مشخص کنیم و پس از آن به شناسایی تمامی افراد ساکن در این مناطق بپردازیم.

باغ شیرین ادامه داد: بعد از تعیین محدوده و شناسایی افراد از دستگاه های خدمات رسان بخواهیم خدمات را مانند دیگر مناطق شهر به این مناطق نیز ارائه دهند اما پس از این باید با ورود افراد دیگر و ساخت و ساز غیرقانونی خارج از حریم مشخص شده به شدت برخورد شود.