کودکان کار هم از مردم شهر جدا مانده و گسسته هستند و هم هر روز درست جلوی چشمانشان حضور دارند؛ کار می‌کنند تا گاهی کمک خرج خانواده باشند یا حتی هزینه اعتیاد والدینشان را پرداخت کنند؛ گاهی مورد آماج خشونت قرار می‌گیرند و گاهی هم در معرض نگاه‌های ترحم‌آمیز شهروندان شانه‌هایشان خم می‌شود.

به گزارش ایسنا، ۲۲ خرداد ماه یا ۱۲ ژوئن روز جهانی مبارزه با کار کودک است. روزی که تلاش می‌کند این نکته را بر اساس ماده ۳۲ پیمان جهانی حقوق کودک یادآور شود که کودکان باید در برابر هر کاری که رشد و سلامت‌شان را تهدید می‌کند حمایت شوند و دولت‌ها باید حداقل سن کار و شرایط کار کودکان را مشخص کنند.

بر اساس گزارش‌های سازمان جهانی کار در سپتامبر ۲۰۱۷، ۱۵۲ میلیون کودک در سنین ۵ تا ۱۷ سال یا تقریبا از هر ۱۰ کودک یکی از آن‌ها ناگزیر به تحمل کار اجباری هستند.

اگر چه آمارهای این سازمان حاکی از کاهش کار اجباری کودکان از سال ۲۰۰۰ است، اما روند کاهش این پدیده بین سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۶ میلادی با کندی همراه بوده است اگر چه ۱۲۱ میلیون کودک تا سال ۲۰۲۵ میلادی همچنان درگیر کار اجباری خواهند بود.

به همین مناسبت خبرگزاری ایسنا ضمن بررسی وضعیت کودکان کار در ایران، به گفت‌و گو با مدیر کل دفتر امور اسیب دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور و یکی از فعالان حقوق کودک پرداخته تا ابعاد گوناگون این پدیده را در ایران بررسی کند.

کودکان کار؛ منبع کسب درآمد خانواده
رضا جعفری، رییس اورژانس اجتماعی و مدیر کل دفتر امور اسیب دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور درگفت وگو با ایسنا، معتقد است که کودکان کار خیابان، کودکانی هستند که بدون حضور موثر سرپرست یا مراقب در خیابان به مشاغل رده پایین اشتغال دارند و انگیزه آنها کسب درآمد است.
به گفته او بررسی‌ها نشان می‌دهد اولین عاملی که باعث گرایش کودکان کار به خیابان می‌شود این است که آنها دچار فقر معیشتیی هستند و این کودکان به نوعی منبع کسب درآمد خانواده محسوب می‌شوند.

جعفری با بیان اینکه عمدتا دو گروه کودکان کار خیابان وجود دارند که شامل «کودکان خیابان» و «کودکان خیابانی» هستند، گفت: کودکان خیابانی کسانی هستند که خیابان را به عنوان محل کارشان انتخاب می‌کنند اما معمولا ارتباط‌شان با خانواده قطع نیست و حتی اگر به شکل مستمر و منظم به خانه رجوع نکنند اما با این حال معمولا پس از مدتی به خانه‌شان می‌روند اما کودکان خیابان، کودکانی هستند که محل کار و زندگی‌شان خیابان است.

۹۵ درصد کودکان کار تهران بعد از کار به خانه خودشان برمی‌گردند

مدیر کل دفتر امور اسیب دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور با بیان اینکه بررسی‌ها و پژوهش‌ها نشان می‌دهد که در استان تهران ۹۵.۴ درصد از کودکان بعد از کار در خیابان به خانه خودشان بر می‌گردند، تصریح کرد: این مساله نکته مثبتی است چرا که وقتی این کودکان به خانه بر می‌گردند یعنی هنوز ارتباط عاطفی‌شان با خانواده برقرار است و نظارتی هر چند نیم بند روی این کودکان وجود دارد. این مساله باعث کنترل نسبی و کاهش انحرافات و آسیب‌های اجتماعی در این گروه می شود.

نگهداری کودکان کار در مراکز شبانه‌روزی و میان‌مدت بهزیستی

جعفری درباره خدماتی که از سوی بهزیستی به این افراد ارائه می شود، گفت: دو نوع خدمت از سوی سازمان بهزیستی به این کودکان ارائه می‌شود؛ اولین مورد مربوط به مراکز شبانه‌روزی است که محل نگهداری کودکان خیابانی است و تقریبا در همه استان‌های کشور این مرکز وجود دارد. مدت زمان نگهداری موقت این کودکان ۲۱ روز با مدت زمان تمدید ۴۵ روزه است که در این مراکز اقدامات مددکاری برای این کودکان انجام می‌شود. همچنین در صورت وجود مشکلاتی در خانواده مانند اعتیاد یا نیاز مالی تلاش می‌شود تا به رفع آنها زمینه بازگشت کودکان به خانواده فراهم ‌شود اما اگر به هر دلیلی امکان بازگشت این کودکان به خانواده وجود نداشت در مراکز اقامتی میان مدت و بلند مدت نگهداری می شوند. مدل دیگر ارائه خدمات به جامعه هدف،مراکز روزانه آموزشی حمایتی کودک و خانواده است این مراکز که به تازگی آغاز به کار کرده‌اند شامل ۴۷ مرکز در تعداد زیادی از استانهاست.

به گفته وی بررسی‌ها نشان می‌دهد که بسیاری از کودکان نیازمند نگهداری شبانه‌روزی نیستند و به دلیل فقر معیشتی خانواده‌شان مجبور به کار کردن در خیابان‌ها هستند.

توزیع بسته‌های حمایتی بین کودکان کار

جعفری ادامه داد: همین دلیل تلاش شده تا نکته تمرکزمان را بر روی توانمندسازی خانواده قرار دهیم چرا که با توانمند شدن خانواده میزان آسیب‌های اجتماعی کاهش می‌یابد. در حال حاضر در تهران نزدیک به ۱۸ مرکز مشغول به فعالیت هستند که خدمات متنوعی در این مراکز روزانه به کودکان ارائه می‌شود که شامل خدمات بهداشتی و درمانی، آموزشی،‌فرهنگی و هنری، آموزش مهارت‌های زندگی و ... است. همچنین بسته‌های حمایتی برای کودکان نیازمند پیش‌بینی شده است که با استفاده از مشارکت‌های مردمی تهیه و توزیع می‌شود. اگرچه آسیب‌ها در این حوزه بسیار زیاد هستند اما منابع سازمان بهزیستی نیز بسیار محدود است.

تعداد پسران کار دو برابر دختران است
حدود ۶۸ درصد کودکان کار ایرانی نیستند

جعفری با بیان اینکه بر حسب مطالعه انجام شده بر روی نمونه ۵۰۰ نفر در استان تهران، نزدیک به ۳۰.۵ درصد از کودکان کار و خیابان دختر بوده و ۶۹.۵ درصد از آنها پسر هستند. گفت: این آمار نشان می‌دهد نسبت پسران به دختران دو برابر است. همچنین یکی از معضلات ما در تهران و در مواجهه با کودکان کار،‌ اتباع خارجی است. ۶۳.۷ درصد از این کودکان اتباع افغانه و حدود چهار درصد از آنها تبعه پاکستان هستند. تنها نزدیک به ۳۶ درصد از این کودکان ایرانی هستند که در مراکز پذیرش شده و خدمات دریافت می‌کنند.

تنها ۱۵ درصد از کودکان کار برای چندمین بار در مراکز بهزیستی پذیرش می‌شوند

رییس اورژانس اجتماعی اضافه کرد: همچین طبق آمارهای ما ۸۵ درصد از این کودکان برای اولین بار پذیرش شده‌اند و ۱۵ درصد از آنها برای بار دوم و سوم به مراکز تحویل می‌شوند. تلاش سازمان بهزیستی بعد از پذیرش این کودکان، توانمندسازی خانواده و بازگشت پایدار این گروه از کودکان است. انتظار این است که با حمایتهای انجام گرفته،شاهد کاهش حضور کودکان در خیابان باشیم.

به گفته وی این در حالیست که مشاهده می شود تعدادی از این کودکان بعد از ترخیص دوباره در خیابان مشغول به کار می‌شوند و در این باره با خلاء قانونی و حقوقی مواجه هستیم چرا که هیچ الزامی وجود ندارد که خانواده‌ها کودکان را در خانه نگهداری کنند و عمدتا کودکان مذکور ابزار کار خانواده‌شان هستند.

کار کودک، نوعی کودک‌آزاری است
جعفری حضور کودکان خیابانی را فی‌نفسه نوعی کودک‌آزاری دانست و به ایسنا گفت: چرا که آنها به جای آنکه زمان‌شان را در کنار خانواده صرف کنند، تفریح کنند و آموزش ببینند، زندگی‌شان را در خیابان می‌گذارند.

۵۲ درصد کودکان کار ۴ تا ۸ ساعت در خیابان حضور داشته و کار می‌کنند

وی درباره ساعات حضور این کودکان در خیابان نیز گفت: نتایج بررسی‌های بهزیستی نشان می‌دهد ۳۳.۸ درصد از این کودکان بین یک تا چهار ساعت در خیابان مشغول به کار هستند. ۵۲.۱ درصد از آنها بین چهار تا هشت ساعت و ۱۳ درصد از آنها بیش از هشت ساعت در خیابان به سر می‌برند. درهمین راستا یکی از رویکردهای سازمان بهزیستی، کاهش آسیب برای این کودکان است؛ هر چقدر بتوانیم ساعات حضورشان در خیابان‌ها را کاهش دهیم به همان میزان با آسیب‌های اجتماعی کمتری مواجه می‌شوند.

سابقه خشونت ۷۳ درصد کودکان کار در خیابان

وی در بخش دیگری از سخنان خود با بیان اینکه کودکان کار و خیابان عمدتا هم در خانواده و هم در خیابان مورد خشونت قرار می گیرند اظهار کرد: بررسی‌ها نشان می‌دهد حدود ۷۳ درصد از کودکان در خیابان سابقه خشونت دارند؛ این خشونت شامل ابعاد مختلف جسمی و غیرجسمی مثل تحقیر، تمسخر، برچسب‌زنی و ... است.

۶۳ درصد کودکان کار دستفروشی و ۶ درصد ضایعات جمع می‌کنند
والدین ۲۴ درصد این کودکان بیمار و ۳۱ درصد بیکارند

رییس اورژانس اجتماعی ادامه داد: اگرچه برخی از شهروندان نگاه حمایتی نسبت به این کودکان دارند اما این نگاه گاهی با نگاه ترحم‌آمیز ترکیب می‌شود، هر چند شاهد برخوردهای قهری با این کودکان هستیم. همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد حدود ۶۳ درصد از این کودکان دست‌فروشی می‌کنند، حدود ۷ درصد از آنها به شغل پادویی به ویژه منطقه بازار مشغول هستند. همچنین ۶ درصد از آنها به جمع‌آوری ضایعات و زباله‌گردی می پردازند. بدیهی است این گروه از کارها به دور از شان کودکان و آسیب‌زننده به رشد و شکل‌گیری هویت آنها هستند.

جعفری افزود: همچنین پژوهش‌ها نشان می‌دهد ۲۳ درصد از این کودکان تحت پوشش نهادهای حمایتی قرار دارند. ۲۴ درصد از والدین این کودکان به لحاظ جسمانی دچار بیماری‌های مزمن هستند که یکی از دلایل آنکه کودکان مجبور هستند کمک هزینه خانواده‌شان شوند مساله بیماری جسمی والدین است. ۶۷ درصد از والدین این کودکان بی‌سواد هستند هر چه تحصیلات آنها پایین‌تر باشد به همان نسبت نمی‌توانند مشاغل خوب و آبرومند داشته باشند و درآمد آنها کاهش پیدا می‌کند.

حدود ۵۰ درصد کودکان کار خارجی کارت اقامت ندارند
سکونتگاه‌های غیررسمی؛ محل زندگی نیمی از کودکان کار

به گفته وی؛ ۴۹.۵ درصد از کودکانی که اتباع خارجی هستند کارت اقامت معتبر ندارند و به صورت غیرمجاز در ایران مشغول به فعالیتند. انگیزه اول این افراد نیاز مالی است و اگر بتوانیم نیاز مالی آنها را به هر ترتیب از طریق بهزیستی یا نهادهای حمایتی دیگر دنبال کنیم این میزان کاهش پیدا می‌کند. ۳۱ درصد از سرپرستان خانواده‌های این کودکان بیکار هستند و محل سکونت ۵۰ درصد از آنها در مناطق حاشیه شهرها و سکونتگاه‌های غیررسمی است. ۷.۱ درصد از این کودکان از سایر شهرستان‌ها به تهران آمدند، ۲.۳ درصد از آنها از سایر استان‌ها به تهران مهاجرت کردند، همچنین چهار درصد از آنها برخواسته از مناطق متوسط شهری هستند.

وزارت کشور وضعیت تابعیت کودکان کار غیرقانونی را مشخص کند

جعفری درباره برنامه سازمان بهزیستی برای ساماندهی این کودکان نیز به ایسنا گفت: با توجه به فعالیت سمن‌های این حوزه باید زنجیره حمایتی از این کودکان شکل بگیرد،هم چنین با توجه به آیین نامه ساماندهی کودکان خیابانی که وظایف سایر دستگاهها در آن مشخص شده انتظار براین است که به عنوان مثال دستگاه‌هایی مانند وزارت بهداشت و درمان، بحث خدمات درمانی و بهداشتی این کوکان را دنبال کند تا بتوانیم برای هر کدام از کودکان یک پرونده پزشکی تشکیل دهیم. همچنین از اداره اتباع خارجه و وزارت کشور این درخواست را داریم که به وضعیت این کودکان رسیدگی کنند و وضعیت کودکان غیرقانونی که تابعیت مشخصی ندارند را روشن کنند.

وی اضافه کرد: بسیاری از کودکان کار در کارگاه‌هایی مشغول به فعالیت هستند که در معرض دید ما نیستند و هرگز شناسایی نمی‌شوند. این کودکان در معرض آسیب‌های بیشتری قرار دارند. این وظیفه اداره کار است که با بررسی‌هایی که انجام می‌دهد این کوکان را شناسایی کند چرا که بر اساس ماده ۷۹ قانون کار ایران، کار کودکان زیر ۱۵ سال به طور کلی غیرقانونی است و کسی که این کودکان را به کار بگیرد مجرم محسوب می‌شود. بر اساس ماده ۳۲ پیمان‌نامه جهانی حقوق کودک نیز هر کاری که به سلامت جسمی و روانی کودک خللی وارد کند عمل ناروایی است و دولت وظیفه رسیدگی و حمایت از این کودکان را برعهده دارد.

رییس اورژانس اجتماعی تصریح کرد: سازمان بهزیستی و کمیته امداد نیز باید خانواده‌های نیازمند را پوشش دهد؛ همچنین باید الزام قانونی وجود داشته باشد که اگر از خانواده‌ای حمایت شد بار دیگر کودک‌شان را به خیابان نفرستند.

جعفری با بیان اینکه حدود ۱۱ هزار کودک کار و خیابان در مراکز شبانه‌روزی و مراکز روزانه سازمان بهزیستی تحت پوشش قرار دارند، خاطرنشان کرد: اما به نظر می‌رسد تعداد بیشتری از کودکان هستند که نیازمند خدماتند که به نظر می‌رسد باید با هم‌افزایی سازمانی و تعامل برون ‌سازمانی این تعداد تحت حمایت قرار بگیرند.

نائب ریس هیات مدیره انجمن حمایت از حقوق کودکان:
وضعیت کودکان کار طی یکسال اخیر پیچیده‌تر شده

هادی شریعتی، حقوقدان و نائب ریس هیات مدیره انجمن حمایت از حقوق کودکان نیز در گفت وگو با ایسنا، با اشاره به اقدامات انجام شده برای کودکان کار و خیابان در یک‌سال گذشته اظهار کرد: آنچه که از خرداد ۹۶ تا خرداد ۹۷ بر کودکان کار گذشته نشان می‌دهد نه تنها مسئله کار کودک حل نشده، بلکه اقدامات و اظهار نظرهای صورت گرفته توسط مسوولان وضعیت را پیچیده‌تر کرده است.

عقب‌گرد دستگاه‌های مسوول در ساماندهی کودکان کار

نایب رئیس هیات مدیره انجمن حمایت از حقوق کودکان ادامه داد: طرح سلب حضانت از والدین که توسط مسوولان بهزیستی مطرح شده، دستگیری بیش از ۳۰۰ کودک کار در طرح ضربتی شهریور ماه که با هماهنگی فرمانداری ،شهرداری و بهزیستی و در راستای حذف کودک کار از چهره شهر صورت گرفت، اقدام ناشیانه شهرداری بروجرد در انتشار عکس‌های کودکان کار دستگیر شده و ... نشان می‌دهد اغلب اقدامات صورت گرفته یک عقب گرد کامل بوده است.

به گفته وی در این بین وضعیت کودکان کار مهاجر افغانستانی به مراتب ناگوارتر گزارش می‌شود چرا که طبق آمار کمیسیون حقوق بشر افغانستان قاچاق کودکان افغانستانی برای کار به ایران ۱۰درصد افزایش یافته و براساس همین آمار روزانه بیست کودک کار به اجبار یا داوطلبانه برای بازگشت به کشورشان در مرزها رها می‌شوند. این در حالیست که بعد از گذشت بیش از ۲۰ از سال از پیوستن ایران به کنواسیون حقوق کودک، نسل جدیدی از کودکان کار در حال بروزند که از آن جمله می‌توان به کودکان تن‌فروش و یا کودکان کوله‌بر و ... اشاره کرد.

آسیب‌های نوظهوری که کودکان کار را تهدید می‌کند
شریعتی با تاکید بر اینکه با بروز نسل جدید کودکان کار آسیب‌ها نیز عمیق‌تر شده است، گفت: حالا مسئله فقط بیسوادی، بازماندگی از تحصیل یا سوء تغذیه نیست؛ رخنه ویروس اچ آی وی، اعتیاد، افسردگی، خودزنی، خودکشی، آزارهای جنسی، خشونت کنترل نشده و ...همگی آسیب‌های نوظهوری است که کودکان کار را تهدید می‌کند. آسیب‌هایی که اگر امروز به فکر حل‌کردن آن نباشیم به مرور همه جامعه را فراخواهد گرفت.

شریعتی با اشاره به قوانین بین المللی در حوزه کار کودک نیز گفت: با اینکه به موضوع کار کودک در مقاوله نامه و کنوانسیون‌های بین‌المللی و همچنین قوانین داخلی پرداخته شده است و با وجود اینکه در قانون کار داخلی این کاستی در به روز بودن و چند گام عقب بودن از آسیب کاملا مشهود است، اما همچنان عدم پایبندی به کنوانسیون‌ها و عدم اجرای صحیح قوانین داخلی بزرگترین ضعف در این حوزه است. به عنوان مثال در سال ۱۳۸۰ مقاوله نامه محوِ فوری بدترین اشکالِ کار کودک، در ۱۶ ماده به همراه توصیه‌نامه مکمل آن به تصویب مجلس شورای اسلامی و تأیید شورای نگهبان رسید. همچنین با توجه به بند «ت» ماده «۳»، آیین‌نامه اجرایی این مقاوله نامه در سال ۱۳۸۳ به تصویب هیأت‌دولت وقت رسید که براساس آن لیستی از مشاغل سخت کودکان اعلام شد.

مشاغلی که کودکان از انجام آن منع شدند و آیین‌نامه‌ای که اجرا نشد

وی در ادامه افزود: براساس این آیین‌نامه افرادی که کودکان را در ۳۶ شغل عنوان شده به کار گرفته باشند مشمول ماده «۱۷۲» قانون کار و همچنین محکوم به تعلیق پروانه از سه ماه تا یک سال خواهند شد. بخشی از این مشاغل عبارتند از کار در گنداب‌ها، جمع‌آوری، حمل و دفن زباله، کار در محیط‌های با سروصدا بالا، کارهای ساختمانی، کار در قالی‌بافی، نمدبافی، ریسندگی و بافندگی، دامداری، کار در کوره‌های آجرپزی، برش فلزات و سنگ‌های قیمتی و... بودند.

این حقوقدان در ادامه با بیان اینکه این آیین‌نامه نوشته و تصویب شد که اقدام فوری برای جلوگیری از ورود کودکان به این ۳۶ عنوان شغلی انجام شود، اظهار کرد: اما در عمل هیچ قدمی برای اجرایی شدن آن برداشته نشد و همچنان در چند ردیف شغلی عنوان شده کودکان مشغول به کار طاقت فرسا هستند.

وی اضافه کرد: بر اساس ماده ۷۹ قانون کار به کار گماردن افراد کمتر از ۱۵ سال ممنوع است. همچنین در مواد ۸۲ ،۸۳ و ۸۴ قانون‌کار موضوع ساعت‌کاری، غیر قانونی بودن کار در شب و ممنوعیت اشتغال به کارهای سخت و زیان آور برای کارگران نوجوانان مطرح شده است که در عمل شاهدیم که این موارد رعایت نمی‌شوند. از سایر قوانین مربوط به کودکان کار نیز می‌توان به مواد ۳۲ و ۳۶ کنوانسیون حقوق کودک و همچین آیین نامه ساماندهی کودکان خیابانی اشاره کرد.

تماشاخانه