چندی است صحبت‌هایی مبنی بر تخریبِ کاشی‌های نمای شمالی دیوارِ جداکننده‌ی کاخ و باغچه‌ی کاخ نیاوران شنیده می‌شود. این کاشی‌ها، چسبیده به جداره‌‌ای هستند که پشت آن «کانال ناکِش» وجود دارد. کانال ناکش، به فضایی گفته می‌شود که از تجمیعِ رطوبت ناشی از آب باران جلوگیری می‌کند تا به جداره‌ی کاشی‌شده آسیبی نرسد.

به گزارش ایلنا، پس از انقلاب اسلامی در سال ۵۷، طی اقدامی غیراصولی، روی کانال ناکش با خاک پوشانده می‌شود و چیزی که شرایط را از این هم بدتر می‌کند، درختانی است که در آن محل کاشته می‌شوند و نیاز مداوم درختان به آب، تخریبِ کاشی‌ها را در طول سالیان تشدید می‌کند.

بر همین اساس، تعداد زیادی از کاشی‌ها در طی این سالها صدمه دیده است. اخیراً در رسانه‌های مجازی، خبری منتشر شد مبنی بر اینکه «در اقدامی غیرقابل انکار، تمام کاشی‌ها حتی بخش سالم با کلنگ در حال تخریب هستند تا کاشی‌های جدیدی به جایش بگذارند که هیچ ربطی به طرح قبلی ندارد.»

به همین منظور، خبرنگار ایلنا روز سه‌شنبه ۲۱ آذرماه ۱۳۹۶ به کاخ نیاوران رفت. سیدرحمت‌الله رئوف حنان (مدیر مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران) در کاخ حضور نداشت. اما در مصاحبه‌ی تلفنی‌ای که روز قبل با ایلنا داشت، اشاره کرده بود: "هرگونه شایعه‌ای مبنی بر تخریب بنا را تکذیب می‌کنم". در این بازدید، وحید قاسمی (مشاور فرهنگی کاخ نیاوران) و سمیّه آقازمانی (مسئول واحد فنی و مرمت کاخ نیاوران) به پرسش‌های مطرح پاسخ دادند.

قاسمی دراین باره گفت: در قسمت شمالیِ دیوارِ جداکننده‌ی کاخ و باغچه‌ی کاخ نیاوران، جداره‌ی حائلی است که پشت آن رطوبت رسوخ کرده بود و به همین خاطر، تمام کاشی‌ها و دیوار، آسیب دیده بودند. اما در حال حاضر، مطابق با همان نقش و نقوش قبلی، کاشی‌های جدید کار شده است.

آقازمانی با اشاره به اینکه کاشی‌های قدیمی تماماً حفظ و نگه‌داری می‌شوند، افزود: دو سه تا از قاب‌هایی که سالم، و کاشی‌های آن قابل استفاده بودند را به همان شکل قدیم حفظ کرده‌ایم و قرار است بعد از اینکه مرمت تمام شد آن‌ها را درآوریم، شماره‌گذاری کنیم و در قابی دیگر در معرض دید عموم قرار می‌دهیم. منتهی درباره کاشی‌هایی که ریخته شده؛ شاید ظاهر کاشی را که نگاه می‌کردید سالم بودند امّا از داخل تمام لایه‌ها یَخ‌بُر شده بود و دیگر نمی‌شد این کاشی‌ها را به شکل سالمی درآورد.

مشاور فرهنگی کاخ نیاوران، ضمن تکذیبِ اخباری که حاکی از تخریب کاشی‌ها بوده گفت: چیزی نه امحا شده و نه از بین رفته؛ در واقع کاشی‌ها دوباره درست شده‌اند. از دوره پهلوی تاکنون هیچ‌گونه مرمتی روی این کاشی‌ها انجام نشده بود. ما در حال حاضر، زیرساختِ این کاشی‌ها را داریم درست می‌کنیم. به گمان من، کارگاهی هم که اینجا تجهیز شده از باب استفاده دوباره از سنگ‌ها، پاکسازی، و آسیب‌زدایی، کارگاه خیلی مفصل و خوبی است.

در ادامه، آقازمانی گفت: کانال ناکشِ اینجا اصلاً عمل نمی‌کرد. در سال‌های متوالی در کانال ناکش دست برده بودند. ما تمام آجرهایی که اینجا آسیب دیده بود را دانه به دانه درآوردیم و تعویض کردیم که کاملاً مشخص است.

وی با اشاره به کاشی‌های «شکارگاه» که در میانه‌ی این بخش قرار دارد، گفت: حتی بخش‌های سالمِ کاشی‌های شکارگاه را هم نگه داشتیم و کاشی‌هایی هم که تخریب‌شده و از بین رفته بود را جدا کرده‌ و کنار گذاشتیم. این‌ها ابتدا باید تست شوند؛ اگر مقاومت‌شان درست باشد دوباره از آن‌ها استفاده می‌‌کنیم، ولی اگر سولفاته و لایه لایه شده باشند، دیگر نمی‌شود از آن‌ها استفاده کرد. سنگ جدید خریده‌ایم و به‌جای آن‌ها به کار می‌بریم. سنگ‌های قدیمی نیز هر کدام که سالم مانده را مجدداً احیا می‌کنیم.

آقازمانی با اشاره به بزرگی محوطه گفت: مجموعه را به دو کارگاه تقسیم‌ کرده‌ایم. مرمتِ کارگاه شماره ۱ در حدود سه تا چهار ماه طول کشید که هنوز هم کامل تمام نشده است. اما کارگاه شماره ۲ نزدیک به دو هفته است که شروع به فعالیت کرده است. مرمت این مجموعه خیلی زمان می‌برد چراکه کارگاه شماره ۲ از کارگاه قبلی خیلی بزرگتر است و همچنین مجموعه شکارگاه نیز خیلی کار می‌برد. در ضمن اینکه ما طبقه بالای شکارگاه را سنداژ زدیم. قسمتی از کفی که جدید کار شده بود را برداشته‌ایم و متوجه شدیم داخل شکارگاه هم حالت سیرکوله‌ی مناسبی نداشته و دلیل اینکه بیشترین آسیب را اینجا دیده به همین خاطر بوده است.

او گفت: بسیاری از این کاشی‌ها به دلیل اینکه با ملاط به هم چسبیده بودند و یَخ‌بُر شده بودند دیگر قابل استفاده نیستند. شاید این یَخ‌بُرشدگی از رویِ کاشی معلوم نباشد اما از زیر کاملاً لایه لایه شده بود و با یک حرکت می‌افتاد.

وی میزان مخارج مرمت کارگاه شماره ۱ را اعلام کرد و گفت: حدود ۶۰ میلیون هزینه‌ی ‌کاشی‌های کارگاه شماره ۱ شد و در کل با احتساب مخارجِ سنگ و هزینه کارگر در حدود ۲۵۰ میلیون تومان هزینه شد. ما از یک جایی متوجه شدیم که پشت بنا باید سنداژ بزنیم و خاکش را تخلیه کنیم و این‌ها چیزی است که در حین کار مشخص می‌شود. ما هنوز کاشی‌های استخر را برنداشته‌ایم و سنداژ نزده‌ایم تا ببینیم زیر آن چه اتفاقی افتاده است. بنابراین تخمین هزینه‌های دقیق مرمت هنوز مشخص نیست.

مسئول واحد فنی و مرمت کاخ نیاوران درخصوص کانال ناکش گفت: این کانال، باید طوری باشد که از یک طرف تنفس کند و از طرف دیگر مانع از نفوذ آب شود؛ اما متأسفانه طی اقدامی غیراصولی، دیوار پشت کاشی‌ها را سیمان کرده‌اند. من در حال حاضر ۹ سال است که در مجموعه کار می‌کنم. در این ۹ سال چنین کاری صورت نگرفته است. سندی هم در دست نداریم که به ما بگوید آیا از اول همین جور بوده یا اینکه بعد از انقلاب، آن را با سیمان پُر کرده‌اند. اما به هر حال این روکش سیمانی کار اشتباهی بوده چون باعث می‌شده رطوبت داخل خود ساختمان بماند. یک طرف ناکش که به سمت آب و باغچه است باید ایزوله شود و طرف دیگر نیز باید آجر باشد تا نفس بکشد. ما در حال حاضر خاک روی کانال ناکش را برداشته‌ایم و شیبی هم که داشت شیب صحیحی بود. چون نمونه‌های قدیمی‌ِ هواکش‌های کانال را موجود داشتیم دوباره همانها را احیا کردیم و الان هم هیچ رطوبتی دیگر پشت دیوار نیست.

وی با ردّ این تصور که در دوره‌ی پهلوی، از این کانال به عنوان انباری استفاده می‌شده، اظهار داشت: اصلاً این‌طور نبوده که اینجا انباری باشد، و موقعی هم که ما برای سنداژ زدن به کانال رفتیم هیچ گونه قفسه‌ای مبنی بر اینکه قبلاً اینجا انباری بوده پیدا نکردیم. عده‌ای هم که می‌گویند از این محل به عنوان شراب‌خانه استفاده می‌شده، کاملاً اشتباه است. شراب‌خانه در کاخ صاحبقرانیه بوده و اصلاً در کانال ناکش چیزی نگهداری نمی‌شده. این کانال اصلاً جنبه‌ی انباری نداشته، چراکه آن زیر نور نیست و تنها هوا جریان دارد. وقتی در کانال وسیله گذاشته شود، هوا نمی‌تواند جریان داشته باشد.

قاسمی در پاسخ به این سؤال که چرا در خصوصِ خبرِ کاشی‌های کاخ، که سر و صداهایی ایجاد کرده، خود مجموعه‌ی کاخ نیاوران تاکنون اقدام به اطلاع‌رسانی نکرده، گفت: ما در خصوص این کاشی‌ها اطلاع‌رسانی کرده‌ایم. اما از طرفی هم کارگاه‌های مرمت اصولاً اطلاع‌رسانی نمی‌شوند. ما در حال حاضر کلی اقدام مرمتی در مجموعه در حال انجام است. هر کسی هم که بخواهد از روند مرمت کاشی‌ها آگاه شود ما تمام اسنادش را موجود داریم. در ثانی این کار اصلاً براساس تصمیم فردی انجام نشده است. شورای فنی و راهبردی کاخ کاشی‌ها را بررسی کردند و براساس نظر آ‌ن‌ها این کار انجام شده است.

آقازمانی کیفیت کاشی‌های اصلی جداره‌ را نازل دانست و افزود: اصل کاشی‌ها عمل دستِ «موسوی» نامی بوده و کیفیت کار هم بسیار پایین است و حتی نقوش کاشی، اشتباهِ ترسیمی داشته است. طرح کاشی، گل و مرغ اصفهان بوده ولی آنها را از شیراز آورده‌ بودند. حالا اینکه چرا این‌قدر بد عمل شده ما هم متوجه نشدیم. برخلاف این‌ها، کاشی‌هایی که در ورودی‌های کاخ کار شده خیلی کاشی‌های نفیس و مرغوبی است. ما کاشی‌های جدید را از اصفهان می‌آوریم که کارِ استاد مزکی است. بیسکوییت کاشی هم مالِ خراسان است.