با بدنه و مدیریت ضعیف در مدیریت بحران سوانح طبیعی در رخدادی مشابه زلزله 31 خرداد 69 منجیل، حتما آسیب های وارده به کشور از نظر تلفات و خسارات مالی بسیار بیشتر از سال 69 خواهد بود.

دکتر مهدی زارع . استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله

دقایق اولیه روز سی و یک خرداد ، یادآور سالروز رخداد زلزله 31 خرداد 69 منجیل است که در نیمه شب (ساعت 36 دقیقه بامداد) موجب تخریب کامل 16 هزار کشته و حدود 50 هزار مجروح و تخریب کامل سه شهر و آسیب جدی به حداقل 10 شهر ایران و حدود دو میلیارد دلار خسارت مستقیم و غیر مستقیم شد.

زلزله در سال 69 رخ داد و هنوز کشور در سال های اولیه پس از اتمام دوره دفاع مقدس بود. از نظر مدیریت بحران، ازستادهای پشتیبانی و بازسازی جنگ 8 ساله دراین زلزله به عنوان پشتیبانی از عملیات جستجو و امداد و در نهایت بازسازی در مناطق زلزله زده استفاده شد .

برای زلزله های با بیش از 7 ریشتر باید آماده شویم

برای زلزله های با بیش از 7 ریشتر باید آماده شویم

این زلزله در نزدیکی پهنه شهری منجیل، رودبار و لوشان روی داد و عملا سه شهر ما را ویران کرد (به ویژه دو شهر منجیل و رودبار). ضمنا در شهر های رشت، لاهیجان و آستانه اشرفیه خسارت های مهم و قابل ملاحظه ای مشاهده شد.
همچنین زلزله منجیل در نزدیکی محور و مخزن سد سفید رود رخ داد که در هنگام زلزله، مخزن این سد لبالب پر از آب بود و بنابراین احتمال گسیخته شدن سد و رها شدن آن می توانست به فاجعه بزرگتری منجر شود.

خوشبختانه به دلیل کیفیت بالای طراحی سد توسط مرحوم دکتر اشتوکی از سوئیس و ساخت سد سفید رود طی سالهای 1335تا 1341 (سال بهره برداری)، با وجود خسارت دیدن در هنگام زلزله، اتفاقی بدتر از آنچه مشاهده شد، نیفتاد. یعنی سد پاره نشد و دریاچه به صورت سیل در رودخانه سفید رود تخلیه نشد.
ساختار ستادهای حوادث غیر مترقبه (زیر نظر وزارت کشور) هنوز وجود نداشت و عملا بعد از زلزله منجیل و با درس آموزی از زلزله منجیل در کشور به وجود آمد.

جدی گرفتن و مطرح شدن آیین نامه استاندارد زلزله ایران (آیین نامه 2800) از بعد از زلزله 1369 منجیل رخ داد. زلزله 1369 منجیل در یک پهنه کوهستانی صعب العبور و به همراه وقوع زمین لغزش های متعدد بود. بعد از 27 سال هنوز زلزله ای در ابعاد و گستردگی زلزله 1369 منجیل رخ نداده است تا بدانیم که از درس های آن زلزله آیا درس آموزی کافی انجام شده است یا نه.

مردم منجیل و پهنه زلزله زده در زلزله 1369 با اثر پذیری روانی از این رخداد، در سال های بعد از رخداد زلزله سال 69 تلاش کردند در ساخت و ساز رویکردی محافظه کارانه تر داشته باشند ولی همین رویکرد محافظه کارانه به نظر می رسد که در دهه اخیر به کناری گذاشته شده و عملا روند توسعه بدون پلان و برنامه برای ارزیابی ریسک پیگیری شده است..

*تغییر شکل زمین در محدود جنوب کاسپین

در زلزله های کلان راندگی (Mega thrust) که معمولا در نواحی فرورانش و در حاشیه اقیانوس ها مانند نوار حاشیه اقیانوس آرام و یا ناحیه حاشیه اقیانوس هند، رخ می دهند ابعاد صفحه گسیختگی در یک رخداد زمین لرزه اصلی در حدود ۲۰۰ در ۵۰۰ کیلومتر و میزان لغزش حداکثر بر روی صفحه گسل ۲۰ تا ۳۵ متر در یک زلزله و میزان متوسط تغییر مکان /لغزش سالانه حدود ۲ تا ۱۲ سانتی متر در سال است.

بنابراین انتظار رخداد زمین لرزه های بزرگ با بزرگای بیش از 8 و گاه حتی با بزرگای بیش از 9در این نواحی، انتظار بیهوده ای نیست، ولی در زلزله هایی که در درون صفحه قاره ای رخ می دهند و بیشتر زلزله های ایران و ترکیه و افغانستان از این نوع هستند، ابعاد صفحه گسیختگی کوچکتر است و مثلا در زمین لرزه ای مانند زمین لرزه 31 خرداد 69 منجیل ایران، با بزرگای 7.3 گسلشی با صفحه گسیختگی در حدود ۲۰ در ۹۰ کیلومتر روی داد.

حداکثر میزان لغزش در لرزه اصلی زلزله منجیل حدود 60 سانتی متر بود .مطالعات نشان می دهد که حوزه جنوبی دریای مازندران حدود 6 میلی متر در سال به سوی شمال غرب جا به جا می شود. میزان حداکثر لغزش متوسط سالانه در ناحیه البرز و تالش، حدود 5میلی متر در سال است. بنابراین زمین لرزه ای با بزرگای بیش از 8 اساسا در چنین نواحی بسیار به ندرت رخ می دهند. گرچه بعید نیستند.

*تجربیات جهانی برای کاهش ریسک زلزله

زلزله کوماموتو ژاپن پنج شنبه 26 فروردین 95 با یک پیش لرزه با بزرگای 6.2 در عمق 10 کیلومتری آغاز شد و سپس با رخداد زمین لرزه اصلی با بزرگای 7.2(در روز جمعه 15 آوریل، 27 فرردین) که به وقت محلی در اولین ساعات شنبه به وقت ژاپن بود، تلفات 49 نفری از این روخداد های سلسله وار گزارش شد.

این زلزله ها در زیر شهر کوماموتو و هر دو در نیمه های شب و در عمق حدود 10 تا 11 کیلومتری رخ دادند.
از این نظر شرایطی مشابه با زلزله بم 1382 که در ایران موجب 26271 کشته شد، در زلزله های کوماموتو برقرار بود. ضمن اینکه در زمان زلزله بم جمعیت شهر در حدود 106 هزار نفر ارزیابی می شود و شهر کوماموتو جمعیتی بالغ بر750 هزار نفر جمعیت دارد.

با تلاش حدود 90 ساله ژاپنی ها در مساله زلزله (از زلزله 1923 کانتو به بعد) و به ویژه در سال های بعد از جنگ جهانی دوم و در 70 سال اخیر، توسعه ای در جهت و همگان با حفظ ایمنی در این کشور پیشرفته رخداده که موجب شده تا آسیب پذیری انسانی در سوانحی مانند زلزله بسیار کاهش پیدا کند.

ژاپن نماد بسیار خوبی از کشور توسعه یافته با توسعه زیر ساخت سازگار با شرایط سخت این کشور از دیدگاه زلزله و سوانح طبیعی است. به نحوی که هم در زیر ساخت ها و شهرسازی زیر ساخت هایی با ایمنی بسیار بالا ایجاد کرده اند و هم از دید جنبه های اجتماعی و روانی، یکی از بالاترین سرمایه های اجتماعی را در دنیا در هنگام زلزله ها – از دید رفتار مردم در هنگام زلزله – دارند.

فرورانش در دو سوی شرقی و غربی اقیانوس آرام در نواری پیرامون این ورقه اقیانوسی رخ می دهند که زمین شناسان به آن حلقه آتش(Ring of Fire) می گویند. البته این نوار حالت حلقه کامل ندارد و بیشتر به شکل نعل اسب است.
این نوار با طول حدود ٤٠ هزار کیلومتر فعال ترین ناحیه از نظر ژئودینامیکی و وقوع زلزله ها و آتشفشان ها بر روی کره زمین است.
در محل این نوار ، مرز هایی پوسته اقیانوسی اقیانوس آرام به زیر ورقه های از جنس پوسته قاره ای موجود در پیرامون این ناحیه اقیانوسی با سرعت حدود 7 تا 11 سانتی متر در سال فرورانش می کند.

این نوار محل وقوع گودال های اقیانوسی، کمان ها و رشته کوه های آتشفشانی و زلزله های متعدد است به طوری که حدود ٤٥٠ آتشفشان فعال (حدود ٨٠ درصد آتشفشان های فعال بر روی زمین) و حدود ٩٠ درصد زلزله های جهان و ٨٠ درصد زلزله های بزرگ - زلزله های با بزرگای بیش از ۸ در دنیا در این نوار دور اقیانوسی رخ می دهد.

*تجربه کشور شیلی

کشور شیلی در آن سوی اقیانوس آرام، و در سوی دیگر حلقه آتش، از کشورهای در حال توسعه و اکنون نسبتا پیشرفته در زمینه مطالعات زلزله شناسی و مهندسی زلزله و مدیریت بحران است.

متخصصان این کشور از دانشمندان شناخته شده در دنیا هستند. مثلا استاد دکتر رائول ماداریاگا که استاد به نام زلزله شناسی در دانشگاه پاریس است (و اکنون بازنشسته شده) تبار شیلیایی دارد.
در زمینه های علمی این کشور در عرصه های بین الملی بسیار فعال است. به نحوی که شانزدهمین کنفرانس جهانی مهندسی زلزله در شهر سانتیاگو در ژانویه 2017 در این کشور برگزار شد.
از نظر توسعه زیرساخت های مناسب نیز در سال های اخیر هم از نظر ایجاد سامانه هشدار پیش هنگام سونامی و هم ایجاد سازمان مستقل برای مساله مدیریت سانجه (ONEMI) شیلی کارنامه مثبتی دارد.

همچنین آیین نامه های ساختمانی زلزله در این کشور به طور منظم به روز می شود. در منطقه آمریکای جنوبی باید به توسعه سریع در کشور لرزه خیز شیلی به ویژه در حدود سه دهه سال اخیر توجه ویژه کرد. عدد شاخص توسعه انسانی در این فاصله از حدود ۰.۶ در سال ۱۹۸۰ به حدود ۰.۸۲ در ۲۰۱۳ افزایش یافته و در سال ۲۰۱۳ با رشد سه پله ای نسبت به ۲۰۱۲ در رتبه ۴۰ در جهان قرار گرفته است. این کشور اکنون در رده اول از نظر شاخص توسعه انسانی در میان کشور های آمریکای جنوبی قرار دارد.

دولت شیلی هم از نظر توسعه کارآمدی و هم از نظر مهار فساد اداری موفق ترین دولت در آمریکای جنوبی در دهه گذشته بوده است.
این جنبه های مختلف در توسعه کمک کرده است که در زلزله های مهم اخیر به ویژه زلزله ٢٧ فوریه ٢٠١٠ ساحل بیو بیو در شیلی با بزرگای ٨.٨ که موجب مرگ حرود ٥٧٠ نفر و حدود ٣٠ میلیارد دلار خسارت شد و یکی از مهمترین زلزله های ابتدای سده بیست و یکم است، بیشتر، خسارت مالی به این کشور وارد شود تا خسارت جانی.

شاخص و معیاری که بیشتر به کشورهای صنعتی پیشرفته لرزه خیز مانند آمریکا و ژاپن شبیه است تا کشورهای توسعه نیافته یا در حال توسعه.
در دو دهه اخیر سال های اخیر توسعه هایی که در کشور شیلی روی داده است باعث شده که آسیب پذیری انسانی بسیار کاهش پیدا کند و این کشور درحال توسعه در بخش زلزله به کشور پیشرفته ای همچون ژاپن رسیده است.

شیلی در این باره برنامه های خوبی را در دست گرفته و زیر ساخت های مناسبی را فراهم کرده است. حال صرف نظر از اینکه سونامی رخ دهد یا نه آسیب پذیری کشور شیلی بسیار پایین آمده و در رتبه بندی جایگاه خوبی را دارا است و به عنوان نمونه موفق به کشور های در حال توسعه معرفی می شود.

*وضعیت کنونی و راه پیش رو

جمعیت ایران از حدود 55 میلیون نفر در سال 69 به 80 میلیون نفر در سال 95 رسیده است. اگر به همین آمار دقت کنیم می توان دریافت که ریسک زلزله در ایران (با فرض ثابت ماندن خطر زمینلرزه) از دیدگاه افزایش معرضیت بیشتر شده است.

البته می توان در مورد آسیب پذیری محیط زندگی در ایران اعم از ساختمان ها و زیر ساخت ها و شریان های حیاتی) ارزیابی نمود تا سنجشی واقع بینانه در مورد میزان تاب آوری حاصل شود.

توجه کنیم که در این مدت پدیده هایی مانند حاشیه نشینی و البته توسعه انبوه سازی ناپایدار و غیر تاب آور مانند مسکن مهر، عملا به افزایش آسیب پذیری هم منجر شده است.

برای مدیریت سوانح با بهره گیری از درس های زمین لرزه سال 69 منجیل و سایر زلزله های مخرب ایران باید نیروهای توانمند از نظر علمی و تخصصی به بدنه و مدیریت اجرایی دولتی کشور به تدریج وارد شوند و راه حل های جدید و نوآورانه و کلان بر اساس کارهای جدی و علمی از سوی این کادر های متخصص پرورش یافته در سطوح بالای علمی، ارایه شود.

با بدنه و مدیریت ضعیف در مدیریت بحران سوانح طبیعی در رخدادی مشابه زلزله 31 خرداد 69 منجیل حتما آسیب های وارده به کشور از نظر تلفات و خسارات مالی بسیار بیشتر از سال 69 خواهد بود. برای رویدادی با بزرگای بیش از 7 ریشتر مشابه زمین لرزه 1369 منجیل در هر نقطه از ایران باید آماده شویم.