تولد مسیح؛ عید میلاد با نشان یلدای ایرانی

عصر ایران؛ مهرداد خدیر-  25 دسامبر به عنوان زادروز عیسی مسیح در بیشتر کشورهای جهان جشن گرفته یا گرامی داشته می‌شود.  هر چند این روز که کریسمس نامیده می‌شود عیدی مسیحی است اما نزد مسلمانان و ایرانیان نیز بسیار گرامی است.

گفته می شود پس از رسمیت یافتن دین مسیح در 400 سال بعد بود که روزی را به عنوان زادروز او تعیین کردند و در تعیین آن از یلدای ایرانی یا آیین مهر یا میتراییسم بهره یا وام گرفتند.

  در قرآن مجید اشاره ای به زمان تولد مسیح نشده هرچند 35 بار واژه عیسی یا مسیح آمده است. جالب این که در هر 35 بار که نام «عیسی» آمده به صورت «عیسی بن مریم» است تا روایت برخی از فرقه های مسیحی ‌درباره وجود پدری به نام «‌یوسف نجار» یا داعیه الوهیت را رد کند. در این باور محل تولد عیسی نیز یک آغل ذکر می‌شود اما قرآن، محل تولد را «مکان شرقی» معرفی می‌کند:

   «وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ مَرْيَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِها مَكاناً شَرْقِيًّا»
 
   در ایران تولد مسیح از این نظر هم جالب است که این باور وجود دارد که تعیین 25 دسامبر و تنها 4 روز پس ازشب یلدا به خاطر این است که تاریخ ولادت قطعی نبوده و این روز بر اساس باور ایرانیان باستان روز ولادت میترا- خدایگان مهر و آفتاب- تعیین شده است.

    دکتر عبدالحسین زرین کوب می‌نویسد: « آن گونه که از انجیل متی و انجیل لوقا برمی آید ولادت عیسی باید یک یا دو سال قبل از تاریخ رسمی میلاد رخ داده باشد. تاریخ ولادت او هم از روی قطع معلوم نیست. تاریخ 25 دسامبر را که کلیسای روم در سال 354 میلادی برای روز ولادت او تعیین کرده بر وفق اسناد مصادف است با روز ولادت میترا – خدایگان مهر و آفتاب شکست ناپذیر- یا از آن ماخوذ بود. بر وفق روایات متی و لوقا وی در بیت لحم نزدیک اورشلیم به دنیا آمد اما در جلیل نزدیک ناصره و شمال فلسطین بزرگ شد و عنوان ناصری و نصارا  که منسوب بدان پنداشته می شود از همین جاست.»- [‌در قلمرو وجدان/ از فلسطین تا روم، ص 198]

  آیین شب یلدا که به تازگی پشت سر گذاشتیم نیز در واقع شب زنده داری برای استقبال از تولد خورشید است و این که تاریکی و سرما غلبه پیدا نکرده‌اند. نه این که خود یلدا را چنان که برخی می‌پندارند جشن بگیریم. بلکه بیدار می‌ماندند تا شاهد تولد خورشید در آغاز فصلی باشند که بدون آن سرما و تاریکی بر زندگی غلبه می‌کرد. یلدا به معنی میلاد است و مسیحیان نزدیک به 400 سال بعد این روز را به عنوان تولد مسیح قرار دادند و از این رو نیز ایرانیان عید کریسمس را ادامه یلدا می‌دانند؛ عید میلاد یا عید یلدا.

  راز دیگر محبوبیت فراوان عیسی مسیح در میان مسلمانان و خصوصا ایرانیان مادر اوست. تا جایی که در سوره آل عمران آیه 42 این تعبیر درباره حضرت مریم آمده است:

     «وَ إِذْ قالَتِ الْمَلائِكَةُ يا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاكِ وَ طَهَّرَكِ وَ اصْطَفاكِ عَلى‏ نِساءِ الْعالَمينَ» فرشتگان گفتند: ای مریم، همانا که الله  تو را برگزید و پاکیزه گردانید وسرامد همه زنان عالم قرار داد . در آیه‌ای هم (‌مائده - 75) او را «صدیقه» معرفی می‌کند «وَ أُمُّهُ صِدِّيقَةٌ».

 نگاه قرآن و انجیل ها به عیسی و مریم البته متفاوت و گاه عکس هم است و چون اینجا تنها بحث تولد در میان است به این موارد نمی‌توان پرداخت اما مهم ترین تفاوت تاکید قرآن بر «عیسی بن مریم» است تا هم «‌فرزند خدا» نفی شده باشد و هم موضوع «یوسف نجار» و تاکید بر این که «الله» مریم را برگزید و بر زنان دیگر سروری داد.

  مفسران شیعه البته بر این باورند که این آیه زنان عالم تا زمان تولد عیسی مسیح را شامل می‌شود و نه بعد از آن را و بر این اساس دختر گرامی پیامبر اسلام برترین دانسته می‌شود.

 اشارات قرآن به عیسی مسیح با دقت فراوان و با مرزبندی کامل با پاره ای باورهای مسیحیان است. هم با تاکید بر انتساب به خداوند (‌الله) و نه هیچ خدای دیگری و هم با تعبیر «عیسی بن مریم».

  از جانب دیگر محبوبیت فراوان مسیح و مریم در ایرانیانی که غالبا مسیحی نبودند و نیستند در ادبیات هزار ساله فارسی هم ریشه دارد. چرا که شاعران پارسی گو از استعاره های مربوط به عیسی و مریم بسیار بهره برده اند. سرآمد این شاعران نیز خاقانی است که مادری مسیحی داشته است. در ادبیات فارسی البته بیش از هر موضوع دیگر درباره عیسی و مریم آبستنی مریم عذرا در عین پاکدامنی و بی تماس با هیچ مردی منشا بسیاری از استعارات بوده است.

دکتر محمد خزایلی در کتاب معتبر و مستند «اَعلام قرآن» می‌نویسد: « تولد فرزند از دختر باکره و حتی ولادت خدا از دوشیزه در داستان های ملل قدیمه از قبیل هند و یونان وجود داشته چه در دورانی که بکارت برای زنان زشتی و قبح به شمار می‌رفته و چه در دوره ای که بکارت نشانه عفت و علامت حصر مالکیت مردان نسبت به زنان بوده است آبستن شدن باکره به عنوان یک امر خارق العاده یا به عنوان یکی از وقایع ممکنه مطرح می‌شده است. کریشنا خدای هندیان از دوشیزه ای به نام دیواکی متولد شده و پیش از او انی خدای آتش هندیان از مایای عذرا.»- [ص572]

  قرآن، مصلوب شدن عیسی مسیح را تایید نمی‌کند هر چند که قصد یهودیان برای این کار تایید شده با این تفاوت که این باور وجود دارد که فردی دیگر به اشتباه به دار کشیده شده است. اما این تمثیل را شاعران ایرانی همواره به کار برده اند. فردوسی درباره «دار» عیسی می‌گوید:

  همان دار عیسی نیرزد به رنج / که شاهان نهادند آن را به گنج

 سعدی اما از «مرکب» عیسی می گوید:  
 
خر عیسی گرش به مکه برند / چون بیاید، هنوز خر باشد

  حافظ نیز از «دم» عیسوی:
 
جان رفت در سَرِ می و حافظ به عشق سوخت / عیسی ‌دَمی کجاست که اِحیای ما کند

 شاعران معاصر البته متاثر  از شاعران مغرب زمین اشارات مکرری به صلیب و مصلوب شدن دارند:

منوچهر آتشی می گوید:

«او با صلیب چوبی و دشنام دشمنان
 با کوه سرنوشت گلاویز بود و من ...
من خود صلیب خویشتنم!»

   فریدون مشیری هم سروده است:

«من مسیحا را بالای صلیبش دیدم
با سر خم‌شده بر سینه که باز
به نکوکاری پاکی خوبی
عشق می‌ورزید
و پسرهایش را
که چه سان پاک و مجرد به فلک تاخته‌اند
و چه آتش‌ها هر گوشه به پا ساخته‌اند»

 مشهورتر از همه البته شعر احمد شاملوست که در «مرگ ناصری» شاهکاری بی نظیر عرضه می کند:
   
"شتاب کن، ناصری، شتاب کن!"
ز رحمی که در جان خویش یافت
سبک شد
و چونان قویی مغرور
در زلالی خویشتن نگریست

فروغ اما به سبب زن بودن سراغ وجه مادرانه می رود:
 
  شاید که عشق من
گهوارۀ تولد عیسای دیگری باشد

  با این اوصاف می توان گفت عیسی مسیح نزد ایرانیان تنها پیامبر مسیحیان تلقی نمی‌شود.

  جدای اشارات متعدد قرآن به عیسی مسیح و 30 بار نام «مریم عذرا» که مهم ترین دلیل مذهبی است به لحاظ ملی هم نزدیکی عید میلاد به شب یلدا و پیشینه نام مسیح در اشعار شاعران پارسی‌گو چه در شعر کلاسیک و چه در شعر معاصر موجب شده که در ایران نیز عید کریسمس نه با این نام که در قالب تولد مسیح بسیار گرامی داشته شود ولو تعطیل رسمی نباشد وهر چند غیر مسیحیان آیینی برگزار نکنند.
 
25 دسامبر/ چهارم دی میلاد عیسی مسیح مبارک باد...   

 

* این متن بازنشر مقاله ای است در دو سال پیش در همین روز.