ایرانیان از كی و چگونه دارای نام خانوادگی شدند؟

83 سال از زمان اجبار بكارگیری نام خانوادگی برای اتباع ایرانی به دستور رضاشاه می‌گذرد و از آن زمان تاكنون، اسناد هویتی ایرانیان، تحولات بسیاری را پشت سر گذاشته است و امروز در حالی سالانه یك میلیون و 200 هزار شناسنامه تعویض می‌شود كه ایرانیان در انتظار دریافت كارت هوشمند ملی با بهره‌گیری از آخرین فناوری‌های روز دنیا هستند.

به گزارش ایسنا، نام خانوادگی ، شهرت و یا فامیلی، بخشی از نام یك فرد است كه نشان‌دهنده تعلق وی به یك خانواده است. پیدایش نام خانوادگی به حدود 2850 سال پیش از میلاد مسیح و برای خاندان‌های مهم و سرشناس چین باستان بازمی‌گردد.

ثبت نخستین سند ولایت یا شناسنامه به نام «فاطمه ایرانی» در 1297 در تهران

در ایران، نخستین مجموعه رسمی ثبت‌احوال در سوم دی ماه 1297 به عنوان بخشی از بلدیه تاسیس شد و نخستین سند ولایت یا همان شناسنامه هم در همین تاریخ برای فردی به نام «فاطمه ایرانی» در تهران به ثبت رسید.

نخستین سند هویتی ایرانیان خارج از كشور در اسفند ‌ماه 1308 در شهر بمبئی به نام «عبدالحسین سپنتا» صادر شد. سپنتا همان كسی است كه بعد‌ها نخستین فیلم صامت ایرانی با عنوان «دختر لر» را ساخت.

اگر چه در ایران انتخاب نام خانوادگی از سال‌های انقلاب مشروطه در میان قشر روشنفكر جامعه رواج یافته بود، اما با پایان یافتن جنگ جهانی اول و در سال 1304، واحد زیرمجموعه بلدیه به «اداره» ارتقا یافت و عنوان «احصائیه» برای آن انتخاب شد. پس از آن و در زمان سلطنت رضاشاه، در سال 1313 با تصویب قانون مدنی، استفاده از القاب گذشته منسوخ و انتخاب نام خانوادگی برای كلیه اتباع ایران اجباری شد.

در این دوران، افرادی به عنوان مامور ثبت به مناطق مختلف فرستاده می‌شدند تا نام خانوادگی برای هر طایفه مرجع قانونی داشته باشد.

گزینش نام خانوادگی نیز، معمولا از چند روش پیروی می‌كرد كه یكی از آنها پیشه نیاكان در یك قوم است. محل اسكان قوم و نام یا شهرت بزرگ خاندان (پدر، پدربزرگ، جد)، از دیگر شیوه‌های متداول انتخاب نام خانوادگی بوده است. گاهی هم یك نام خانوادگی بر اساس شغل یا حرفه (همچون صراف، جواهریان، پزشكزاد) یا یك ویژگی بدنی یا فیزیكی (خوش‌چهره، قهرمان) بازمی‌گشت.

در نهایت و با تصویب قانون مدنی كشور در سال 1313 ثبت نام خانوادگی نیز، اجباری شد. بر اساس قانون، سرپرست خانواده باید برای خانواده خود نام‌خانوادگی انتخاب می‌كرد و نام خانوادگی تخصیص یافته از سوی وی به سایر افراد خانواده‌اش هم اطلاق می‌شد. و از آن زمان تاكنون بیش از چهار نسل از ایرانیان به این نام‌های خانوادگی خوانده می‌شوند.

صدور 101 میلیون و 451هزار و 193 شناسنامه تاكنون

تعویض سالانه یك میلیون و200 هزار شناسنامه در كشور


محسن اسماعیلی ـ مدیركل اسناد هویتی سازمان ثبت احوال كشور ـ در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به تشكیل سازمان ثبت احوال كشور در سال 1352، اظهار كرد: در سال 1354 قانون ثبت احوال كشور توسط مجلس تصویب و ابلاغ شد و در سال 63 نیز، مورد بازنگری واقع شد.

به گفته وی، بر اساس قانون ایرانیان باید ظرف مدت 15 روز از ولادت فرزندشان و 10 روز پس از فوت بستگان، این اتفاق را ثبت كنند.

اسماعیلی با بیان اینكه صدور شناسنامه، گواهی‌های مختلف همچون تجرد و وفات، گواهی موالید اتباع خارجه و انتشار آمار‌های جمعیتی و وقایع حیاتی، حفظ و نگهداری دفاتر از جمله وظایف ثبت احوال است، تصریح كرد: صدور كارت شناسایی ملی نیز، از سال 1380 در مجموعه وظایف اصلی سازمان ثبت احوال قرار گرفته است.

وی در ادامه، با بیان اینكه بر اساس پایگاه اطلاعات جمعیتی كشور تاكنون بیش از 101میلیون و 451هزار و 193 شناسنامه صادر شده است، افزود: سالانه یك میلیون 200 شناسنامه تعویض می‌شوند كه از این میان، 300 هزار شناسنامه به دلیل مفقود شدن و با ذكر عنوان المثنی و حدود 900 هزار شناسنامه نیز، به دلایلی نظیر مستعمل شدن یا تغییر اطلاعات هویتی افراد و بدون ذكر عنوان المثنی صادر می‌شود.


«محمدی» فراوان‌ترین نام خانوادگی و «محمد» و «فاطمه» فراوان‌ترین نام‌ها در كل سالهای تشكیل سازمان ثبت احوال

اسماعیلی درباره فراوانی نام خانوادگی در كشور، به ایسنا گفت: برابر اطلاعات پایگاه جمعیت كشور بیشترین فراوانی نام‌های خانوادگی به ترتیب «محمدی» با 750 هزار عنوان، «حسینی» با 50 هزار عنوان، «احمدی» با 470 هزار عنوان، «كریمی» با 352 هزار عنوان، «موسوی» با 505 هزار عنوان، «جعفری» با 300 هزار عنوان و «قاسمی» با 270 هزار عنوان است.

به گفته مدیركل اسناد هویتی سازمان ثبت احوال كشور، بیشترین فراوانی نام از ابتدا تاكنون برای مردان به ترتیب محمد، علی، حسین، مهدی، حسن، رضا، محمد‌رضا، علیرضا، احمد و عباس و برای زنان فاطمه، زهرا، مریم، معصومه،‌ زینب، سكینه، رقیه، خدیجه، لیلا و مرضیه بوده است.

وی یادآور شد: در سال 57 به دلیل وقوع انقلاب اسلامی نام «روح‌الله» بیشترین انتخاب در كشور بوده است.

اسماعیلی همچنین از افزایش نام‌های دو اسمی ایرانی، اسلامی همچون نازنین زهرا، نازنین فاطمه، احسان علی و امیرحسین در سال‌های اخیر خبر داد و گفت: همواره در دوران قبل و پس از انقلاب، گرایش ایرانیان به انتخاب نام ائمه‌اطهار و اسامی اسلامی بوده است.

وی همچنین آمارهایی از فراوانی نام در میان شهدا را ارائه داد كه بر اساس آن، محمد، علی، ‌حسین، حسن، محمد‌رضا، احمد، محمود، رضا، علیرضا و عباس و برای زنان فاطمه، زهرا، مریم، معصومه، لیلا، زینب، كبری، خدیجه و سكینه است.


تغییر نام، تنها برای نام‌هایی كه شورای عالی ثبت احوال قابل تغییر تشخیص دهد،‌ میسر است

ثبت احوال بیش از 7500 نام نامناسب و بدمعنی را شناسایی كرده است
یكی از مواردی كه سازمان ثبت احوال با آن روبه‌روست، تقاضای تغییر نام یا نام خانوادگی است كه با توجه به اهمیت اتقان اسناد هویتی، همچون دیگر كشورها محدودیت‌هایی در این زمینه وجود دارد.

اسماعیلی در این باره با بیان اینكه مقرارت تغییر نام و نام خانوادگی در قانون ثبت احوال ذكر شده است، اظهار كرد: تغییر نام تنها برای نام‌هایی است كه شورای عالی ثبت احوال آنها را قابل تغییر تشخیص دهد و این موارد به شوراهای حل اختلاف اعلام شده است.

به گفته وی، درخواست تغییر نام و نام خانوادگی باید به شوراهای حل اختلاف تسلیم شود.

وی در ادامه تصریح كرد: نام‌های مغایر با جنسیت، نام‌های نامناسب و بدمعنی مثل «قوچی» برای پسران و «خوله» برای دختران از جمله مواردی است كه شورای ثبت احوال آنها را قابل تغییر تشخیص می‌دهد.

سازمان ثبت احوال سه هزار و 737 نام نامناسب برای پسران و سه هزار و 812 نام نامناسب برای دختران را شناسایی كرده است و به محض مراجعه صاحب نام در هیات‌های حل اختلاف، تغییر نام فرد پیگیری می‌شود.

محسنی درباره برخی نام‌ها كه بدمعنی تشخیص داده شده‌اند، با اشاره به اینكه با مراجعه به فرهنگ دهخدا و معین، بدمعنی بودن اسامی محرز می‌شود، خاطرنشان كرد: برخی دیگر از اسامی هم كلمات زائدی همچون مشهدی، منگلی، یكشنبه، سرهنگ، مرحوم و مرحومه به همراه دارند.

وی یادآور شد: سازمان ثبت احوال مجموعه 618 نام دارای صلاحیت را با عنوان «فرهنگ نام و نام‌گزینی» به چاپ رسانده و در سایت سازمان نیز، قرار داده است.

به گزارش ایسنا، ثبت احوال سالانه با حدود یكصدهزار تقاضای تغییر شناسنامه به دلیل تقاضای تغییر در نام و نام خانوادگی مواجه است و این در حالیست كه نام خانوادگی كه تعویض شود، دیگر امكان بازگشت یا تعویض مجدد را ندارد.

اسناد هویتی ایرانیان، در مسیر تحولات

شناسنامه‌ها پیش از انقلاب 4 برگ شامل اطلاعات اصلی فرد، ازدواج و طلاق، فوت همسر و فوت صاحب شناسنامه بوده كه در دو ممیزی شناسنامه اصلی و المثنی وجود داشت. پس از انقلاب و برابر دستور امام خمینی(ره‌) مبنی بر طاغوت زدایی، 15 خرداد سال 64، تعویض شناسنامه‌ها با بهره‌گیری از فناوری كه در آن زمان وجود داشت آغاز شد.

در آن سال‌ها در ابتدا موالید و در گام بعدی متولدان 57 تا 64 شناسنامه‌های جدید را دریافت كردند، سپس با اعلام فراخوان در سال 67 تا 73، شصت میلیون ایرانی شناسنامه جدید دریافت كردند.

مدیركل اسناد هویتی سازمان ثبت احوال كشور در این باره به ایسنا، گفت: در سال 80 و با توجه به ورود فن‌آوری‌های جدید، برای جلوگیری از جعل مدارك و رفع مسائلی نظیر یكسان نبودن رسم‌الخط شناسنامه‌های دستی، طراحی شناسنامه‌های جدید آغاز شد و در سال 85 شناسنامه‌های قهوه‌ای رنگی با ویژگی‌های امنیتی بالا و رفع مشكلات شناسنامه‌های پیشین صادر شد.

طرح ویژه‌ای برای تعویض كلیه شناسنامه‌های طرح قرمز قدیمی در دستور كار قرار ندارد

وی ادامه داد: صدور شناسنامه‌های جدید از سال 89 در سراسر كشور برای موالید و نوجوانان 15 ساله‌ای كه برای عوض كردن عكس و غیره مراجعه می‌كنند، آغاز شد. اما طرح ویژه‌ای برای تعویض كلیه شناسنامه‌های طرح قرمز قدیمی در دستور كار ثبت احوال قرار ندارد.

ارتقای اسناد هویتی ایرانیان به شناسنامه‌های جدید بسنده نشد و برابر مصوبه سال 76 مجلس شورای اسلامی مبنی بر الزام اختصاص شماره ملی و كدپستی، از سال 79 اختصاص شماره ملی به مردم آغاز شد.

اسماعیلی در این باره توضیح داد: صدور كارت‌های شناسایی ملی از سال 80 در داخل و از تیر ماه 81 در خارج كشور آغاز شد و در پایان سال 86، با صدور 55 میلیون كارت ملی برای ایرانیان واجد شرایط به پایان رسید.

ایرانیان طی 5 سال، صاحب كارت هوشمند ملی می‌شوند

كارت هوشمند ملی قابلیت‌هایی نظیر امضای الكترونیكی، پرونده نظام سلامت و پول خرد الكترونیكی را نیز، می‌تواند دربربگیرد

ارتقای اسناد هویتی ایرانیان با صدور كارت ملی متوقف نشد و برابر وعده محمد ناظمی اردكانی ـ رییس سازمان ثبت احوال كشورـ از سال 91 و طی پنج سال، همه ایرانیان صاحب كارت هوشمند ملی می‌شوند.

وی در این باره با اشاره به پیشرفت 35 درصدی طرح پایلوت صدور كارت هوشمند ملی در استان قم، به ایسنا، گفت: مناقصه صدور كارت هوشمند ملی، دهه فجر امسال برگزار خواهد شد.

اسماعیلی نیز در این رابطه، خاطرنشان كرد: كارت هوشمند ملی علاوه بر اطلاعات هویتی افراد، اطلاعاتی نظیر امضای الكترونیكی افراد، پرونده نظام سلامت و پول خرد الكترونیكی را هم می‌تواند دربرگیرد و ظرفیت عظیمی را در كشور ایجاد خواهد كرد.