موازی کاری با دستگاه دیپلماسی تا کجا ادامه خواهد داشت؟

فاز جدیدی از سفرها و ارسال پیام های دیپلماتیک از سوی دستگاه ها و مسئولین غیر مرتبط با دستگاه دیپلماسی این نکته را بیش از پیش به اذهان متبادر می کند که تغییر منوچهر متکی وزیر امور خارجه سابق باب ورود غیر دیپلمات ها را در کار دیپلماتیک باز کرده است.

به گزارش مهر، مشاورانی که تا پیش از تاکید مقام معظم رهبری بر اعمال سیاست خارجی از مسیر وزارت امور خارجه ، عنوان نماینده ویژه را در حوزه های مختلف بین المللی داشتند ، پس از بی وزیر شدن این وزارت خانه فرصت تجربه حضور در عرصه های نمایندگی ویژه رئیس جمهور را باز یافتند.

این اقدام البته بیش از دیگر مشاوران درباره رئیس دفتر رئیس جمهور که پس از سخنان رهبر معظم انقلاب در هفته دولت امسال با هیات دولت ، مثل دیگر نمایندگان ویژه ، حکم نمایندگی ویژه اش منتفی شد و عنوان مشاور رئیس جمهور در خاورمیانه را به خود اختصاص داد و همچنین معاون رئیس جمهور در سازمان میراث فرهنگی و گردشگری که پس آن تاریخ عنوان، مشاور رئیس جمهور در امور آسیا را یدک می کشد؛ به چشم می خورد.

حمید رضا بقایی که پیش از برکناری منوچهر متکی باب مذاکره با مصر را باز کرده و طی سخنانی درباره ارمنستان واکنش شدید مسئولان ترک و آذری را برانگیخته بود، پس از سخنان مقام معظم رهبری از ورود به عرصه سیاسی احتراز داشت ولی بعد از برکناری وزیر امور خارجه دولت دهم و نهم بار دیگر برای ارسال پیام رئیس جمهور به یمن رفته و در آنجا فاز تازه ای از فعالیت بین المللی خود را آغاز کرد.

اسفندیار رحیم مشایی نیز یک روز بعد از تغییر در راس وزارت امور خارجه با سفیر سوئیس در ایران گفتگو کرد. او طی فاصله چند روز در در نشست هم‌اندیشی وزارت امور خارجه شرکت ، با سفیر قرقیزستان در ایران هم گفتگو کرد.

بحث از موازی کاری در عرصه سیاست خارجی کشور به زعم بسیاری از دست اندر کاران نه تنها عاملی برای هدر رفت انرژی محسوب می شود بلکه موضع گیری های دوگانه را در پی دارد که گاه تعارض گونه است.برای مثال در همین چند ماه اخیر ، زمانی که به تازگی بیانیه تهران با همراهی و همکاری ترکیه تنظیم شده و حتی این کشور از موقعیت خود در شورای امنیت برای مخالفت با قطعنامه تحریم علیه ایران استفاده می کرد ، موضع ضد ترک معاون رئیس جمهور می توانست پیامد های ناخوشایندی را برای مناسبات استراتژیک ایران با این کشور به جای بگذارد.حال در این مقوله ورود به موقع مسئولین وقت بسیاری از شائبه ها را رفع کرد ولی همین مواضع دو گانه برای موقعیت دیپلماتیک ایران همچون سم است.

حال به نظر می رسد که بررسی تاریخی و تطبیقی این پرونده نکاتی را یاد آوری که کمکی به تحلیل این شرایط امروز دیپلماسی کشور در عرصه بین المللی بنماید.
احکام احمدی نژاد برای نمایندگان

آخرین روز مرداد ماه  در خروجی پایگاه اطلاع رسانی ریاست جمهوری به یک باره خبری درج شد که به موجب آن محمود احمدی نژاد رئیس جمهوری اسلامی ایران طی احکامی جداگانه به ترتیب اسفندیار رحیم‌مشایی ، حمید بقایی ، محمد مهدی آخوندزاده و ابوالفضل ظهره‌وند را به عنوان نمایندگان ویژه خود در امور خاورمیانه، آسیا، ‌دریای خزر و افغانستان انتخاب کرد. این عنوان بر اساس اصل 127 قانون اساسی پیش از این نیز به افرادی همچون مهدی صفری نماینده ایران در امور دریای خزر اعطا شده بود ولی همه آن کسانی که نمایندگی ویژه داشتند همچون صفری در حوزه فعالیت خود این احکام را دریافت کرده بودند.

این اقدام رئیس جمهور به زعم برخی از کارشناسان موازی کاری و دخالت در امور دستگاه دیپلماسی تلقی شد و البته منوچهر متکی وزیر وقت دستگاه دیپلماسی نیز به صورت غیر رسمی و غیر علنی این اقدام را ناثواب دانسته بود. این احکام البته در زمانی صادر شد که مواضع دوگانه بقایی با دستگاه دیپلماسی درباره ترکیه نیز بروز یافته و پیامد های منفی برای کشور بوجود آورده بود.

چند روز بعد از این انتصاب رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس با اشاره به انتصاب نمایندگان ویژه رئیس جمهور در منطقه و آسیا گفت: موازی کاری به مسایل مهم سیاست خارجی کمک نمی کند و مانعی در مسیر تحقق اهداف است.
علاءالدین بروجردی هم چنین افزوده بود: در عرف جهانی و منطقه ای در مسایل مهم تعیین فرستاده ویژه و یا نماینده ویژه امری متداول است. مثلا برخی کشورها در عراق و یا افغانستان نماینده ویژه دارند و این چیز جدیدی نیست اما با توجه به ساختار جمهوری اسلامی ایران و وزارت خارجه، طبیعی است که کار موازی نمی تواند به مسایل مهم کمک  کند.

رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس خاطرنشان کرد: باید دید که برای هماهنگی این امور چه تدابیری اندیشیده شده است و گرنه به جای تاثیر گذاری مثبت بدون ساختار خاص متمرکز و هماهنگی لازم اهداف محقق نخواهد شد.

از سوی دیگر جواد منصوری سفیر سابق ایران در چین دارا بودن تجربه کافی دیپلماتیک را برای نمایندگان ویژه رئیس جمهور در امور بین المللی بسیار با اهمیت خواند و گفت: اقدام رئیس جمهور در انتصاب افراد بی تجربه به عنوان نمایندگان ویژه در امور خاورمیانه ، آسیا، دریای خزر و افغانستان هیچ توجیه منطقی ندارد و وی در این انتخاب ملاحظات دیپلماتیک و اداری را در نظر نگرفته است .

سفیر ایران در چین در دولت نهم  با تاکید براینکه داشتن تجربه برای نمایندگان ویژه رئیس جمهوردر امور بین المللی بسیار با اهمیت است، گفت: متاسفانه ما یک نمونه از این بی تجربگی را در اظهارات یکی از نمایندگان ویژه رئیس جمهور در مورد ترکیه و ارمنستان می بینیم که بازتاب های منفی هم برای جمهوری اسلامی ایران در پی داشت.

وی گفت : این حرکت رئیس جمهور عملا در درون وزارت امور خارجه و حتی بدتر از آن در سفارتخانه های ما بازتاب های منفی داشته است، چون نمی دانند ازچه کسی حرف شنوی داشته باشند ضمن اینکه این مشکل مبتلا به سفرای خارجی است زیرا نمی دانند باید روی حرف چه کسی حساب کنند، درحال حاضر مدیران وزارت امور خارجه در بلاتکلیفی کامل به سر می برند.
 
فصل الخطاب

اما از عمر این احکام یک هفته گذشته بود که موسم بهار دولت فرا رسید و دولتیان در سالروز شهادت دو دولتمرد الگو، یعنی شهید رجایی و باهنر به دیدار مقام معظم رهبری رفتند . در این دیدار حضرت آیت الله خامنه ای به فعالیت های مختلف دولت اشاره و پرهیز از کارهای موازی در عرصه های مختلف از جمله سیاست خارجی و نیز اعتماد به وزیران در چارچوب اختیارات و وظایفشان را از دیگر نکات مدیریتی هیئت دولت دانستند.

ایشان تحرک دیپلماتیک دولت را قابل تشکر دانستند و در عین حال خاطرنشان کردند: آنچه بیشتر از تحرک و رفت و آمد سیاسی باید مورد توجه قرار داشته باشد روح و جهت گیری و محتوای دیپلماسی است.

رهبر انقلاب اسلامی، وزارت امور خارجه را مسئول هدایت منسجم و برنامه ریزی شده همه مسائلی دانستند که به نوعی با سیاست خارجی و روابط با دیگر کشورها مربوط می شود.

پیرو سخنان مقام معظم رهبری، 122نماینده مجلس به صورت کتبی به رئیس جمهور نسبت به تعیین نمایندگان ویژه در سیاست خارجی و لزوم تبعیت از فرامین و توصیه های رهبرمعظم انقلاب مبنی بر پرهیز از موازی کاری در این عرصه تذکر دادند. و در عین حال اسماعیل کوثری نایب رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس با اشاره به نامه ارسالی این کمیسیون به رئیس جمهور مبنی بر عدم موازی‌کاری در سیاست خارجی گفت: در این نامه بر لزوم وحدت و یکپارچگی در سیاست خارجی عدم ضرورتی برای انتخاب افرادی به عنوان نماینده رئیس جمهور در سیاست خارجی تاکید شده است.

در خلال این مباحث و پس از حمایت صریح مقام معظم رهبری از محوریت وزارت امور خارجه در هدایت منسجم مسائل مربوط به سیاست خارجی کشور و همچنین پس از مصاحبه ای از بقایی مبنی بر انتصاب قریب الوقوع برخی افراد دیگر به عنوان نمایندگان ویژه رئیس جمهور در آمریکای لاتین، افریقا و ... منوچهر متکی لب به اعتراض گشود و با انتقاد شدید از اظهارات مشاور ( در آن مقطع نماینده )  ویژه رئیس جمهور در آسیا گفت: سیاست خارجی عرصه ناپخته سخن گفتن نیست.

وی افزود: مشخص نیست آقای بقایی بر اساس کدام مسئولیت و از چه جایگاهی این گونه سخنان نسنجیده را بیان می کند در حالی که هنوز آثار منفی اظهارات اخیر وی که موجب بروز مشکل در روابط خارجی شد از بین نرفته است.

وزیر امورخارجه ضمن فصل الخطاب دانستن نظر صریح مقام معظم رهبری را پرهیز از موازی کاری در سیاست خارجی تصریح کرد: تضعیف دستگاه دیپلماسی کشور بویژه در شرایط کنونی آن هم توسط برخی از افراد دولت مصداق بارز بر شاخه نشستن و بن بریدن است.

متکی از مسئولان و مدیران بویژه در قوه مجریه خواست هزینه کشور را در اداره روابط خارجی با ناپخته سخن گفتن در این عرصه بالا نبرند.
 
تغییر احکام نمایندگان ویژه  

به هر تقدیر رئیس جمهور برای اجرای فرامین رهبر معظم انقلاب در احکام جداگانه ای احکام سابق برای نمایندگان ویژه را لغو و احکامی جدید تحت عنوان مشاوران رییس جمهور به ترتیب برای اسفندیار رحیم‌مشایی ، حمید بقایی ، محمد مهدی آخوندزاده و ابوالفضل ظهره‌وند در امور خاورمیانه،آفریقا ،آمریکای لاتین،دریای خزر،آسیا و افغانستان صادر کرد. اما گویا این پایان مسئله نبوده و ادامه این موضوع در برکناری منوچهر متکی از راس دستگاه سیاست خارجی خود را نشان داد.

در حالی که پس از این مسائل گفته می شد که رفتن متکی از وزارت امور خارجه قطعی بوده و حتی نام هایی مثل ذاکر اصفهانی استاندار اصفهان نیز در میان کاندیدا های وزارت امور خارجه ذکر می شد قریب به 3 ماه گذشت و حرف و حدیث ها فروکش کرد.اما به یک باره در حالی که منوچهر متکی در ماموریت به سنگال بود حکم برکناری وی و سرپرستی علی اکبر صالحی بر وزارتخانه امور خارجه در خروجی پایگاه اطلاع رسانی ریاست جمهوری قرار گرفت.

با این حکم سوال برانگیز یک بار دیگر موج انتقاد به سوی رئیس جمهور روانه شد و در جلسه معارفه صالحی، معاون اول رئیس جمهور گفت که قبلا با متکی درباره برکناری اش گفتگو شده بود و قرار است در پستی دیگر از وی استفاده شود. اما فردای آغاز سرپرستی صالحی نامه ای در خروجی خبرگزاری ها به چشم می خورد که متکی تصریح کرده بود هیچ مذاکره ای با من درباره تغییر و یا پست جدید دولتی نشده و آن را بی اخلاقی عنوان کرده بود.

در این شرایط بسیاری از گمانه زنی ها آغاز شد که در همه این گمانه ها یکی بیش از دیگری بازگو می شد و آن اینکه چند روز قبل از برکناری متکی رئیس دفتر رئیس جمهور به اردن جهت تسلیم دعوت رئیس جمهوری اسلامی ایران به پادشاه اردن و همچنین دریافت دعوت رسمی امیر کویت توسط مشاور رئیس جمهور در امور خاورمیانه ، عاملی برای انتقاد مجدد متکی از موازی کاری اسفند یار رحیم مشایی در سیاست خارجی کشور شده و پیرو آن حکم برکناری وی صادر شده است.

مجریانی تازه در سیاست خارجی

سکانداری موقت سیاست خارجی ایران بعد این فعل و انفعالات و ابهام در معرفی صالحی به عنوان وزیر پیشنهادی وزارت امورخارجه عاملی برای مشاهده مجریانی از جنس متفاوت در این حوزه شده است. طی روزهای اخیر شاهد اخباری در عرصه سیاست خارجی ایران هستیم که از رهگذر وزارت خارجه اعمال نمی شود.

برای مثال حمید بقایی که یک بار در دوره منوچهر متکی به شدت از حضور در این عرصه منع شده بود به عنوان نماینده ای از ایران به یمن سفر کرده و پیام رئیس جمهور را برای پادشاه یمن برده بود . او در خلال همین سفر مقابل دوربین شبکه العالم قرار گرفته و در پاسخ به سوالی درباره موازی کاری در سیاست خارجی گفته بود: تعیین مشاور و نماینده ویژه رییس جمهوری در موضوعات مختلف سیاست خارجی امر تازه ای نیست، و این مساله در گذشته هم صورت گرفته است.

وی افزوده بود: وقتی رییس جمهوری بخواهد برای موضوعی خاص، اهمیتی ویژه قائل شود و ارتباطات ویژه ای را از طریق نماینده ویژه خود برقرار کند و پیام های ویژه خود را از طریق نماینده ویژه یا مشاور ویژه برساند اقدام به تعیین نماینده ویژه می کند.

بقایی تاکید داشت که تعیین نماینده ویژه یا مشاور بر طبق روال گذشته صورت گرفته است، و امر تازه ای محسوب نمی شود و به هیچ وجه موازی کاری با وظایف وزارت خارجه محسوب نمی شود و چنین قصدی هم وجود ندارد.

بقایی خاطر نشان کرده است: مجموعه مشاوران ریاست جمهوری می خواهند به کمک وزارت امور خارجه بیایند و با همدلی و همراهی تمام وزارتخانه ها گامی در توسعه روابط ایران بردارند. سیاست جمهوری اسلامی و به ویژه شخص رییس جمهور بر پایه توسعه هر چه بیشتر روابط ایران با کشورهای آسیا ، خاورمیانه ، آفریقا و آمریکای جنوبی استوار است تا بتوانیم از شرایطی که در حال حاضر داریم چندین گام فراتر برویم و در حال حاضر زمینه بین المللی برای تحقق چنین امری مهیا است.

اما نماینده تهران در مجلس شورای اسلامی نظری غیر این را دارد و با بیان اینکه موازی کاری در سیاست خارجی هنوز برچیده نشده، گفت؛ بهتر است مجلس این موضوع را دنبال کند تا منویات مقام معظم رهبری بر آورده شود.

علیرضا زاکانی در گفت‌وگو با یک پایگاه خبری داخلی در این باره که آیا به نظر شما آنچه موازی کاری در دستگاه خارجی نامیده می‌شود، برچیده شده است یاخیر، گفت: این چه سوال عجیب و غریبی است، خودتان بهتر می‌دانید که موازی کاری در سیاست خارجی برچیده نشده است.

زاکانی در تشریح آنچه پیگیری عملی می‌نامید، گفت: ما می‌توانیم در مجلس به این مساله نظارت کنیم. در این زمینه باید کمسیون امنیت ملی و سیاست خارجی به وظیفه‌اش عمل کند. علاوه بر این اگر ما هم در کمسیون اصل نود به وظیفه خود عمل کرده و موضوع را از طریق سازو کارهای مجلس دنبال کنیم، مساله ان‌شاالله درست می‌شود.

وی ادامه داد: بهتر است مجلس از طریق کمیسیون‌های امنیت ملی و اصل نود این موضوع را دنبال کند تا ان‌شاالله منویات مقام معظم رهبری محقق شود وگرنه این شیوه‌ای که آقایان در پیش گرفته‌اند، حرکت در مسیر گذشته است.

فرجام سخن

به هر تقدیر اخباری دیگر در همین رابطه به گوش می رسد که قرار است رئیس دفتر و مشاور رئیس‌جمهور در امور خاورمیانه برای ابلاغ پیام دیگری، این بار عازم بیروت پایتخت لبنان شود که بی شک شائبه ها را برای موازی کاری در سیاست خارجی تقویت می کند، لذا باید توجه داشت که در این پرونده روندی طی شد و شاید در بسیاری از موارد نیز دیپلماسی موازی با دستگاه دیپلماتیک اثراتی را هم به همراه داشت ولی به هر حال در این گونه مقولات یک مورد موازی کاری نا همگون می تواند تبعاتی را به بار آورد که هزاران فعالیت را در کسری از ثانیه نابود کند.