چراغ خیابان شاه آباد تا پیش از آن شب شوم با این تئاتر روشن بود، با آثار متفکرانه‌ای که در آن به صحنه می‌رفت، با هنرمندان صاحب اندیشه‌اش و با حضور زنان و مردانی که در جست و جوی فرهنگ و هنر سرزمین‌شان بودند اما در آن شب نحس همه چیز به یکباره در آتش سوخت و خاکستر شد.
به گزارش ایسنا، کودتای ۲۸ مرداد کم قربانی از ما نگرفت، کم بزرگانی را به محاق نکشید و روانه زندان نکرد اما در این میان شاید سرنوشت برخی از قربانیان آن کمتر مورد توجه قرار گرفته باشد. تئاتر سعدی یکی از همین قربانیان است؛ تئاتری که روزگاری برای خودش شکوه و جلالی داشت و محل کار و فعالیت بزرگان بسیاری بود اما آتش کودتا، دامن این تئاتر را هم گرفت چراکه در این تئاتر اندیشه‌ورزی حاکم بود و این هیچ برای دار و دسته کودتاچیان خوشایند نبود. سرنوشتی که سبب شده بود تا هنرمندی مانند عزت‌الله انتظامی تا دهه‌های بعد از به یادآوردن روزگار تلخی کهبر این تئاتر رفته، اشک به چشم آورد.
در نخستین ساعات کودتای ۲۸ مرداد نوچه‌های شعبان جعفری به این تئاتر نیز هجوم آوردند و آن را آتش زدند و به خیال خودشان اندیشه‌ای را که در آن جریان داشت، خاکستر کردند. غافل از اینکه بذر اندیشه، برای شکوفایی خود، زمینی دیگر می‌یابد.
اما امروز که سالروز این اتفاق دهشتناک است، یادی می‌کنیم از تئاتری که در این آتش سوخت و هرچند دیگر بار ققنوس وار زاده شد، ولی تو گویی سرنوشت، هر بار سوختنی دیگر برای آن رقم می‌زد.
گفته شده تئاتر سعدی سال ۱۳۲۹ افتتاح شد. این تئاتر یکی از مجهزترین سالن‌های اجرای نمایش در ایران بود که در پاییز ۱۳۲۹ با سرمایه عبدالکریم عمویی با گنجایش ۵۰۰ تماشاگر و یک صحنه بزرگ گردان آغاز به کار کرد. «بادبزن خانم ویندر میر» اولین نمایشی بود که در این تئاتر روی صحنه رفت.
در کتاب «تماشاخانه‌های تهران» که با گردآوری ناصر حبیبیان و مهیا آقاحسینی گرداوری شده، آمده: «محل تئاتر سعدی در دوره مشروطه، خانه «صاحب اختیار»، برادر «اقبال‌الدوله» در محله شاه‌آباد بود که محل جلسات و اجرای تئاترهایی هم توسط روشنفکران آن دوره بوده است.
اما این تئاتر گویی از همان آغاز خار چشم بعضی بود چراکه پیش از کودتا نیز یعنی در سال ۱۳۰۰ همزمان با شب آغازین اجرای نمایش «شنل قرمز» توسط سرلشکر منصور مزیتی رئیس شهربانی وقت تعطیل شد و فردای آن روز، بازیگران و هنرمندان این تماشاخانه به اتفاق جمعی از مردم، در مقابل مجلس شورای ملی واقع در میدان بهارستان متحصن شدند که همین امر نیز موجب بازگشایی دوباره «تئاتر سعدی» شد.
با این وجود، این تئاتر به سرعت برای خودش جلال و جبروتی به هم زد و بزرگانی بسیار همچون حسین خیرخواه، محمد علی جعفری، عزت‌الله انتظامی، مهین دیهیم، عباس شباویز، حسن خاشع، عطاءالله زاهد، توران مهرزاد و ... بود، در آن دم زدند و آثاری گرانسنگ روی صحنه بردند تا چراغ فرهنگ و هنر پرفروغ باشد.
تئاتر سعدی مدتی بعد از کودتای ۲۸ مرداد بار دیگر به حیات خود ادامه داد و این بار در قالب سینماسعدی، فعالیت تازه‌ای آغاز کرد ولی دیگر بار در سال ۱۳۴۸ طعمه حریق شد و سوخت.
اما سرنوشت غم‌انگیز آن تاکنون دستمایه چند گروه نمایشی قرار گرفته است.
حسین کیانی، هنرمندی که به نمایش‌های ایرانی علاقه‌مند است، نمایش «تئاتر سعدی سال ۱۳۳۲» را درباره سرنوشت غریب این تئاتر اجرا کرده است. این اثر نمایشی زمستان سال ۹۵ با بازی رویا میرعلمی، علی سلیمانی، مجید رحمتی، خاطره اسدی، شهرام حقیقت دوست، امیر دلاوری، علیرضا آرا و ... در تالار اصلی مجموعه تئاتر شهر روی صحنه رفت.
در حال حاضر هم نمایش «گاوزن» دیگر اثری است که به این تئاتر و سرگذشت دردناک آن توجه داشته است.
نمایش «گاو زن» به نویسندگی و کارگردانی میثم عباسی با الهام از ماجرای تئاتر سعدی در تماشاخانه قدیمی سنگلج روی صحنه می‌رود.
این نمایش با بازی نادر فلاح، حمید مهین دوست، حدیث تهرانی، علی برجی، امیر عدل پرور، زیبا کاظمی، علی باقری، امین موذن، مبین آذربایجانی، مانی محمدی، محمدرضا رنجبر، غزاله میرویسی، نورالله معصومی، عرفان سعیدی، امیرعلی رازقی، پوریا پارسیان، مهدی محبی لادمخی، احد توحیدی را، امیرحسین آزادی روی صحنه است و در خلاصه داستان آن آمده: «تماشاخانه سعدی در سال ۱۳۳۲ و در حادثه کودتای بیست و هشتم مرداد ماه توسط نوچه‌های شعبان جعفری به آتش کشیده می‌شود.»
این اثر نمایشی هر شب ساعت ۲۰ و به مدت ۷۵ دقیقه در تماشاخانه «سنگلج» روی صحنه می‌رود.