«اینستا رو که باز می‌کنی هرکی یه شوهر یا بچه گرفته دستش داره تولید محتوا می‌کنه.» این جمله را کاربری به شوخی در صفحه شخصی‌اش در ایکس (همان توییتر خودمان) نوشته بود؛ یک شوخی که البته بیشتر طنز سیاهی بود و یک واقعیت آزاردهنده که مدت‌ها است تبدیل به یک رفتار نابهنجار در فضای مجازی شده است. به‌خصوص در مواردی که پای کودک به میان می‌آید و افراد زیر سن قانونی را به ابزاری برای نمایش تبدیل می‌کند.
این نمایش هم بینندگان زیادی دارد، هم لایک‌کننده‌های بسیار و هم پول فراوان. احتمالاً این مورد آخر، یعنی کسب درآمدهای بالا از به نمایش گذاشتن یک کودک که صرفاً زیبا یا شیرین‌زبان است یا در مواردی مهارت خاصی برای ارائه به مخاطبان دارد، دلیل اصلی عطش بسیاری از والدین برای تبدیل کردن کودکشان به یک ویترین است.
به گزارش زومیت، بلاگر یا اینفلوئنسر شدن در شبکه‌های اجتماعی چند سالی است که به یکی از فعالیت‌ها و حرفه‌های جذاب تبدیل شده است. در این سال‌ها تعداد زیادی از کاربران به بلاگر، اینفلوئنسر یا شاخ مجازی تبدیل شده‌اند که با تولید محتوا در موضوعات مختلف مخاطب جذب می‌کنند، تبلیغ می‌گیرند و درآمد بالا به دست می‌آورند.
در میان اینفلوئنسرهای مختلف اما حساب کودکانی که در نقش یک اینفلوئنسر ظاهر می‌شوند و چند صد هزار یا چند میلیون دنبال‌کننده دارند جداست. کودکانی که با به نمایش گذاشتن خودشان یا مهارت و توانایی خاصی فالوئر جذب می‌کنند، فقط هم مختص ایران نیستند.
تب فعالیت کودکان در شبکه‌های اجتماعی آنقدر بالا گرفته که حالا اسم و عنوان خاصی برای آن‌ها در نظر گرفته شده است: Kidfluencer یا کودک‌اینفلوئنسر.
در تعریف این اصطلاح آمده است: «کودک اینفلوئنسر فردی زیر ۱۸ سال است که در رسانه‌های اجتماعی حضور پیدا کرده، در حال ایجاد محتوا برای ایجاد بازدید و تعامل است که اغلب حمایت مالی می‌شود.»
همین حمایت مالی یا کسب درآمد است از طریق کودکان در فضای مجازی است که باعث می‌شود عده‌ای این کودکان را کودک کار مدرن یا کودک کار مجازی بدانند.
هرچند این کودکان مانند کودک کار در محیط فیزیکی به کار یدی یا انجام کارهایی مثل دست‌فروشی و دوره‌گردی سر چهارراه‌ها، خیابان‌ها و واگن‌های مترو مشغول نیستند اما همین که کودک بدون آگاهی کامل، قدرت تصمیم‌گیری یا اطلاع از شرایط کاری و حقوقی درآمدزایی می‌کند، کودک کار محسوب می‌شود که برخلاف قانون است.
البته استفاده از تصاویر کودکان حتی اگر با هدف درآمدزایی هم نباشد اخلاقی نبوده و حتی «انتشار تصویر افراد زیر سن قانونی و در نظر نگرفتن انتخاب و اختیار کودک، خلاف کنوانسیون حقوق کودک به حساب می‌آید.» در ایران هم برای موضوع کودک کار فضای مجازی قوانینی داریم.
در قانونی که سال ۱۳۹۹ تصویب شده آمده است «در صورتی كه طفل يا نوجوان در معرض بزه‌ديدگی يا ورود آسيب به سلامت جسمی، روانی، اجتماعی، اخلاقی، امنيت يا وضعيت آموزشی قرار بگیرد، وضعيت مخاطره‌آميز محسوب شده و موجب مداخله و حمايت قانونی از طفل و نوجوان می‌شود.»
در بخش دیگری از این قانون هم ذکر شده است «به کارگیری غیرقانونی طفل و نوجوان یا وادار کردن و گماردن او به کار یا خدمتی که از لحاظ جسمی، روانی، اخلاقی یا اجتماعی با نظر به وضعیت طفل و نوجوان برای وی مضر یا خطرناک باشد هم موجب پیگیرد قانونی خواهد شد.»
متأسفانه کودکان تماشایی هستند و نظرها را به خود جلب می‌کنند
اگر کاربر شبکه‌های اجتماعی باشید بعید است کودکانی که توسط پدر و مادرشان آرایش می‌شوند و با رفتار و الفاظ نامتناسب با سن کودک مقابل دوربین حاضر می‌شوند؛ کودکی به اصرار پدرش سخت ورزش می‌کند و مهارت‌های ورزشی عجیب و غریبش را به نمایش می‌گذارد؛ کودکی که به اصرار والدینش مقابل دوربین مشروبات الکلی می‌خورد و... را ندیده باشید.
این کودکان معمولاً چشم‌های زیادی را به خود می‌دوزند و فالو و لایک و کامنت بسیار دریافت می‌کنند. لایف‌وب در گزارشی که مهر ماه امسال، به مناسبت روز جهانی کودک، منتشر کرده بود صفحه یکی از مشهورترین کودک‌اینفلوئنسرهای ایرانی را، که با انجام فعالیت‌های ورزشی و به واسطه پدری که صفحه او را اداره می‌کند به چهره معروفی تبدیل شده، بررسی کرده بود.
این بررسی نشان داد این کودک اینفلوئنسر ورزشکار در مقایسه با صفحات اینفلوئنسرهایی که از نظر تعداد فالوئر هم‌رده با صفحه او هستند از نظر فالوئر در رتبه پنجم و از نظر نرخ تعامل و درگیر کردن مخاطب در رتبه سوم قرار دارد که نشان می‌دهد این کودک در اینستاگرام بسیار مورد توجه قرار گرفته است.
تمام مصادیق کودک‌اینفلوئنسری، فارغ از این که منجر به کسب درآمد می‌شود یا نه، مصداق نقض حقوق کودک است. محمدمهدی سیدناصری، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان، درباره این کودکان در یادداشتی نوشته است:
این دسته از کودکان، کودکان کار مدرنی هستند که اگرچه مشاغل سخت و طاقت فرسا ندارند باز هم برای رضایت صاحبان کسب‌وکارهای مدرن و در بیشتر موارد همراه با تحمیل والدینشان اقداماتی را انجام می‌دهند.- ، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان
علاوه بر حقوقدان‌ها، روانشناسان هم مخالفان سرسخت انتشار تصویر کودکان هستند و این کار را مصداق آسیب روانی و شخصیتی کودک می‌دانند و هم‌چنین، معتقدند این کار در آینده کودکان هم تأثیر منفی و مخربی دارد. کودکی که اراده و اختیار تصمیم‌گیری درباره منتشر کردن یا نکردن تصاویر خود و در معرض دید دیگران قرار گرفتن را ندارد، ممکن است در آینده این اقدام را خلاف خواسته‌ی خود بداند و از تصمیمی که والدینش به جای او گرفته‌اند احساس سرخوردگی یا خشم کند.
خطر قربانی آسیب و تهدیدات شدن کودکانتان را جدی بگیرید
پلیس فتا هم از منظر خطرات بالقوه و جرایمی که ممکن است با انتشار این تصاویر اتفاق بیفتد به این مسئله نگاه می‌کند. سرهنگ علی محمد رجبی، رئیس مرکز تشخیص و پیشگیری از جرایم سایبری پلیس فتا ضمن اشاره به اینکه انتشار تصویر کودک نقض حریم خصوصی او است، اعتقاد دارد «این کار می‌تواند کودکان را درمعرض مخاطره و سوءاستفاده مجرمان قرار دهد.»
او توضیح می‌دهد که این کار نگرانی‌ها در مورد امنیت کودکان و نوجوانان را بسیار افزایش داده است، چون «کودکان و نوجوان به‌واسطه سن کم و عدم تسلط و آگاهى کافی در فضاى مجازى مى‌توانند قربانى آسیب‌ها و تهدیدات این فضا شوند.»
در شرایطی که کودک ابزار کسب درآمد والدین خود شود اما سو استفاده از او و نقض حقوقش جدی‌تر می‌شود. آمار و ارقام درآمدی بعضی از صفحاتی که با نمایش کودکان جذب تبلیغات می‌کنند و پول به دست می‌آورند از درآمدهای ماهانه چند صد میلیون یا یک میلیارد تومانی حکایت دارد. این عددهای وسوسه‌کننده و حتی کمتر از این‌ها باعث می‌شود بسیاری از والدین به این موضوع توجه نکنند که با به نمایش گذاشتن کودکانشان در حال سوءاستفاده از او هستند.
کودکان نباید وارد بازی اقتصادی بزرگ‌ترها شوند
حمید هاشمی، رئیس کمیسیون پژوهش انجمن روانشناسی تربیتی ایران، به‌تازگی در یک برنامه تلویزیونی استفاده از کودک کار مجازی را «مصداق سوءاستفاده» خواند و توضیح داد:
کسانی هستند که حتی شغل پزشکی خود را رها کرده‌اند و فقط در حال نمایش فرزند خردسال خود در فضای مجازی است. یعنی کار این خانواده نمایش فرزندشان در فضای مجازی شده است. شاید این والدین بگویند انجام این کار سوءاستفاده از کودک نیست، کودک از این کار خوشحال است و مخاطب هم راضی است اما واقعیت این است که چون در این کار بحث مالی و اقتصادی مطرح است، عملاً مسئله سوءاستفاده از کودک وجود دارد.- حمید هاشمی، رئیس کمیسیون پژوهش انجمن روانشناسی تربیتی ایران
محمدمهدی سیدناصری، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان، هم این موضوع را ورود کودکان به مناسبات اقتصادی دانسته و اعتقاد دارد: «این دسته از کودکان اگرچه در کارگاه‌های زیرزمینی بیگاری نمی‌کنند؛ باز هم خواسته یا ناخواسته وارد بازی اقتصادی بزرگ‌ترها می‌شوند؛ کمتر کودکی می‌کنند و تجربیاتی را کسب می‌کنند که در آینده و بزرگسالی ممکن است برای آن‌ها مشکل‌ساز شود.»
دلیل طرح این انتقادها از تبدیل کردن کودک به کودک کار مجازی این است که اساساً کودکان و حتی نوجوانان درک دقیقی از شرایط شغلی و حقوقی ندارند و وارد شدنشان به این مناسبات سوءاستفاده از آن‌ها است.
رئیس کمیسیون پژوهش انجمن روانشناسی تربیتی ایران در همین زمینه اعلام کرد: «وقتی کسی در جایی مشغول به کار است، قرارداد مشخصی دارد، از درآمد و شرایط کاری خود مطلع است، از شرایط حقوقی آگاه است، پول را می‌شناسد و...؛ اما کودک دو ساله حتی کودکان در سنین بالاتر آیا به شرایط حقوقی خود آگاه است؟»
با این حال، کودک‌اینفلوئنسرها هنوز از طریق مادر و پدرشان در معرض نمایش گذاشته می‌شوند و مورد استقبال کاربران در شبکه‌های اجتماعی قرار می‌گیرند. هرچند عده زیادی از کاربران مخالفتشان با این رویه‌ها را اعلام می‌کنند و پای بعضی پست‌های این صفحات بحث و دعوا می‌کنند اما هنوز عطش دیده شدن و پول درآوردن از طریق فرزندان ادامه دارد و روز‌به‌روز به تعداد kidfluencer-ها اضافه می‌شود.