اعتماد نوشت: کیومرث پوراحمد کارگردان، زهره فکورصبور بازیگر، آزاده نامداری مجری، شیده لالمی روزنامه‌نگار، افراد مشهوری هستند که در این سال‌ها خبر خودکشی آن‌ها فضای شبکه‌های اجتماعی را به خود مشغول کرد. پوشش پررنگ این اخبار متاثرکننده در فضای مجازی ایران به بحث‌های دامنه‌داری در رابطه با این پدیده روانی و اجتماعی منجر شد؛ بسیاری در مذمت خودکشی بعضی در حمایت و بخشی سعی کردند از این موج‌های خبری در راستای آگاهی‌بخشی برای جلوگیری از تکرار چنین حوادثی استفاده کنند.
در آخرین مورد پنجم شهریور امسال بود که ویدیویی از خودکشی زنی ۴۱ ساله از شیراز در شبکه اجتماعی ایکس (توییترسابق) هم‌رسان شد. زنی که پس از ۶ روز از دنیا رفت، اما ویدیوی این اقدام او بار‌ها و بار‌ها منتشر و محل بحث، نظر و عکس‌العمل در شبکه‌های اجتماعی شد.
مرگ خودخواسته یا خودکشی پدیده‌ای جهانی است که این سال‌ها در ایران بسیار از آن گفته و نوشته شده است. آنطور که محمدعلی سلطانی پژوهشگر در حوزه روانشناسی شبکه‌های اجتماعی براساس داده‌های استخراج‌شده از فضای مجازی می‌گوید: «از ابتدای سال ۱۳۹۸ تا شهریور ۱۴۰۲ در متون خبری و خبرگزاری‌ها و رسانه‌های آنلاین ۶۱ هزار پست خبری از ۷۱۹ خبرگزاری در رابطه با خودکشی تولید شده است.»
رقمی بزرگ که نشان از اهمیت این پدیده در ایران دارد. به بهانه ۱۹ شهریور روز جهانی پیشگیری از خودکشی سری به آمار‌های استخراج‌شده از شبکه اجتماعی ایکس و دیگر بستر‌های تولید محتوای فارسی‌زبان زدیم تا ببینیم میزان تولید محتوا در این زمینه چه مقدار بوده است؟ چه رویداد‌هایی باعث افزایش این تولید محتوا شده‌اند؟
در همین ابتدای گزارش باید تاکید کنیم که این گزارش طبعا در تایید یا ترویج خودکشی نیست. باید یادآور شد افرادی که به خودکشی فکر می‌کنند همواره می‌توانند با شماره ۱۲۳ اورژانس اجتماعی تماس و مشاوره بگیرند. شماره ۱۴۸۰ سامانه صدای مشاور و شماره ۱۵۷۰ هم خط ملی خدمات حمایتی مشورتی و مددکاری اجتماعی است که لازم می‌دانیم آن‌ها را برای افرادی که به خودکشی فکر می‌کنند در اینجا عنوان کنیم.
آمار خودکشی از آن دسته آمار‌هایی است که در چند سال اخیر یا دقیق‌تر از سال ۱۳۹۹ در ایران منتشر نشده است. آخرین آمار‌های مربوط به خودکشی در ایران را مرکز آمار ایران به نقل از مرکز آمار نیروی انتظامی منتشر کرده است.
سرچ کلمه خودکشی در گوگل
محمدعلی دادگسترنیا پژوهشگر علوم اجتماعی محاسباتی معتقد است آمار‌های خودکشی همواره نشانگر روند‌های درون جامعه است: «بررسی آمار‌های خودکشی نشان می‌دهد در سال ۱۳۹۵ به ازای هر صدهزارنفر ۷۳ /۴ نفر خودکشی کرده‌اند و در سال ۱۳۹۶ این رقم با یک شیب معنادار از ۷۳/ ۴ به ۸۵/ ۴ نفر رسیده است، اما بعد از ناآرامی‌های سال ۱۳۹۶ در سال ۱۳۹۷ این عدد به ۱۷/ ۵ نفر می‌رسد.
در سال ۱۳۹۸ آمار‌ها به پایین گرایش دارند و روی ۵ نفر ثابت می‌ماند که خبر از کاهش ۱۷ صدمی این ارقام دارد. اما بعد از ناآرامی‌هایی که برای افزایش قیمت بنزین در سال ۱۳۹۸ به وجود آمد در سال ۱۳۹۹ شاهد رسیدن این عدد به ۵ و ۷۳ نفر هستیم» این رشد نشانه‌ای روشن از تاثیر اتفاقات اجتماعی بر مساله اضطراب و در نهایت خودکشی دارد.
سال ۱۳۹۸ رو به پایان بود که همه‌گیری کرونا از راه رسید. آنطور که دادگسترنیا می‌گوید در دوران کرونا آماری از میزان خودکشی وجود نداشت. اما شرایط اقتصادی حاصل از کرونا منجر به فشار به طبقه محروم و ساکنان مناطق کم‌درآمد کشور شد. این فشار اقتصادی خودش را در میزان سرچ کلمات مربوط به خودکشی نشان می‌دهد که حتی آمار‌های رسمی هم این مساله را تایید می‌کنند.
دادگسترنیا می‌گوید: «آخرین آماری که در سال ۱۳۹۹ بیرون آمده است نشان می‌دهد بیشترین تعداد خودکشی در کرمانشاه، ایلام، کهگیلویه و لرستان و بعد همدان بوده است. در سرچ کلمه خودکشی هم شاهد هستیم که ایلام رتبه اول، کهگیلویه و بویراحمد، کرمانشاه و همدان در رتبه‌های بعدی قرار دارند. تهران رتبه ۲۴ سرچ کلمه خودکشی را به خود اختصاص داده است.»
حالا کمی نزدیک‌تر می‌شویم تا ببینیم در همین سال جاری اوضاع و احوال کاربران شبکه‌های اجتماعی چگونه بود. آنطور که استخراج داده‌ها نشان می‌دهد میزان سرچ گوگل برای کلمه خودکشی دقیقا در زمانی که ناآرامی‌های کشور نمود بیرونی کمتری داشت یعنی در فروردین ۱۴۰۲ با افزایش روبرو می‌شود. درست همان زمانی که کیومرث پوراحمد دست به خودکشی زد. اما در همین بازه که همه درگیر خودکشی کارگردان معروف سینما بودند سرچ‌های گوگل مختص به خودکشی افراد معروف نبود و بازهم این مناطق محروم کشور بودند که بیشترین جست‌وجو را در گوگل در ارتباط با خودکشی داشتند.
دادگسترنیا معتقد است پدیده خودکشی همه طبقات اجتماعی را با خودش همراه کرده است و گرچه شاید ما بعضی اسامی را شنیده باشیم، اما داده‌ها می‌گوید باید نسبت به روند روبه رشد آن حساس باشیم: «میزان سرچ خودکشی در گوگل در فروردین ۱۴۰۲ نسبت به نیمه دوم سال ۱۴۰۱ افزایش بیش از ۲ برابری نشان می‌دهد.».
اما سوالی که پیش می‌آید این است که چرا اساسا بعد از فرونشست بیرونی ناآرامی‌های ۱۴۰۱ سرچ کلمه خودکشی بالا رفته است؟ محمدعلی دادگسترنیا مدیر آموزش و پژوهش شرکت لایف‌وب با توجه به داده‌های تحلیل عواطف که این سامانه می‌تواند از شبکه‌های اجتماعی استخراج کند، می‌گوید: «یکی از پررنگ‌ترین عاطفه‌هایی که در توییت‌های بعد از مرگ مهسا امینی دیده می‌شد، «انتظار» بود. انتظار یک امید زود محقق‌شونده است. این انتظار به شکل پررنگ و با فاصله زیاد در قیاس با دیگر عواطف دیده می‌شود. اما این انتظار محقق نشد و می‌توان گفت به نوعی باعث سرخوردگی بخشی از مردمی شد که در این زمینه تولید محتوا می‌کردند.
می‌توان گفت آنطور که دورکیم می‌گوید اساسا بی‌ثباتی اجتماعی باعث خودکشی آنومیک می‌شود و جامعه را متاثر می‌کند. جیمز جاسپر، جامعه‌شناس حوزه جامعه‌شناسی عواطف نیز بر این نکته تاکید می‌کند که انتظار نادرست و دور از واقع در اعتراض‌ها منجر به سرخوردگی خواهد شد.»
حمیدرضا کشاورز پژوهشگر رسانه‌های اجتماعی و مدیرعامل شرکت لایف‌وب در این رابطه با توجه به داده‌های استخراج‌شده از سامانه می‌گوید: «از روز درگذشت مهسا امینی تا سه ماه پس از آن، ۶۸ درصد از کل محتوای توییتر فارسی، به این موضوع، حواشی و تبعات آن مرتبط بوده و ۷۷ درصد از کل حساب‌های کاربری، حداقل یک مطلب درباره آن منتشر کرده‌اند؛ مضاف بر این، آمار عضویت پیوستن کاربران به توییتر بعد از فوت مهسا امینی به‌طور چشمگیری صعودی شده و با افزایش ۲۶ برابری، از متوسط ۶۰۰کاربر در روز به ۱۶ هزار کاربر در روز در آن مقطع رسید.
این مساله بیانگر آن است که معترضان این بستر را به عنوان میدان و عرصه‌ای برای بیان و ابراز اعتراضات و دغدغه‌ها و به نمایش گذاشتن گرایش و مشخص کردن صف‌بندی خود در این موج انتخاب کردند.
اما نکته قابل توجه آنجاست که ۸۴ درصد از محتوای بازنشری مرتبط با این موج، مربوط به کنشگری‌های شبه‌رباتیک و رباتیک بوده است که حاکی از یک تلاش گسترده و سازمان‌یافته به منظور افزایش انتظار و امید در افکار عمومی کاربران برای پیروزی و تحقق اهداف تحرکات اعتراضی اخیر بوده است؛ این در حالی است که زمینه‌ها و امکانات تحقق آن با توجه به شرایط و مختصات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی ایران در مقطع کنونی فراهم نبوده است و این مهم، موجبات شکل‌گیری حس ناکامی و سرخوردگی عمیق در برخی از معترضین را فراهم آورده است.»
رویداد‌ها به افزایش تولید محتوای خودکشی کمک می‌کنند
یکی از شاخه‌های روانشناسی که در ایران کمتر به آن پرداخته شده است روانشناسی شبکه‌های اجتماعی (روانشناسی سایبری) است. از زمانی که مفهوم بیگ‌دیتا در پلتفرم‌های جهان مطرح شده این شاخه هم روز به روز بیشتر اهمیت پیدا کرده است. روشی که از طریق آن به کلان داده‌ها به صورت جمعی نگاه می‌شود و می‌توان گفت به نوعی این رویکرد در تقاطع روانشناسی و تحلیل داده ایستاده است.
محمدعلی سلطانی پژوهشگر در حوزه روانشناسی شبکه‌هایی اجتماعی مدل حافظه آنلاین کاربران ایرانی را بررسی کرده و توانسته بر اساس داده‌ها میزان شادی و غم کاربران را اندازه‌گیری کند.
او که روی خوداظهاری در رابطه با افسردگی، اضطراب و خودکشی در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های آنلاین ایران تمرکز کرده است با این تذکر شروع می‌کند که خوداظهاری به معنی زدن برچسب بالینی نیست و این داده‌ها تنها به میزان تولید محتوا در شبکه‌های اجتماعی ایکس (توییتر) می‌پردازد. داده‌هایی که سلطانی آن‌ها را استخراج کرده است در بازه زمانی ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۲ را در بر می‌گیرد.
سلطانی می‌گوید: «در این بازه در شبکه اجتماعی ایکس (توییتر) ۱ میلیون توییت در مورد اضطراب، ۵۷۵ هزار توییت در ارتباط افسردگی و ۴۱۹ هزار توییت در مورد خودکشی داشتیم که نشان می‌دهد اضطراب بیشترین آمار و بعد افسردگی و در انتها خودکشی بوده که مورد آن محتوا تولید شده است.»
کاربران شبکه‌های اجتماعی خوب می‌دانند که هر فرد می‌تواند بار‌ها و در بازه‌های زمانی مختلف از یک مفهوم تولید محتوا کند.
سلطانی در پاسخ به این سوال که چند نفر این تعداد محتوا را تولید کرده‌اند، می‌گوید: «۵۷۵ هزار توییت در رابطه با افسردگی را ۵۲۰ هزار کاربر تولید کرده‌اند. در ارتباط با خودکشی هم ۳۵۰ هزار کاربر و در مورد اضطراب هم ۶۴۰ هزار کاربر پست گذاشتند.»
محمدعلی سلطانی مدیر تحقیق و توسعه شرکت لایف‌وب با استناد به داده‌ها از افزایش میانگین تولید محتوا در سه زمینه مورد بررسی در ۲ سال اخیر می‌گوید و تاثیر رویداد‌هایی که به این افزایش کمک کرده‌اند: «به صورت مناسبتی وقتی نزدیک زمان کنکور می‌شویم خوداظهاری در رابطه خودکشی زیاد می‌شود و شاهد این هستیم که در زمان اعلام نتایج هم از این دست اظهارات زیاد می‌شود.
بعد از اعلام نتایج هم شاهد پست‌هایی در ارتباط با افسردگی هستیم.»، اما به جز کنکورسراسری که تبدیل به یک مناسبت تکراری شده رویداد‌ها هم به افزایش میزان اینگونه پست‌ها کمک می‌کنند. رویداد‌هایی که به تولیدمحتوا در این زمینه‌ها کمک کرده است. البته در برخی از قله‌ها می‌توان ردپای ربات‌ها را هم دید.
ترند‌های خودکشی در سال‌های اخیر
از شهریور ۱۳۹۸ آغاز کنیم؛ روزی که کاربران ایکس با ۱۲ هزار و ۷۹۰ توییت یکی از قله‌ها در ارتباط با تولید محتوای خودکشی را رقم زدند. روزی که سحر خدایاری معروف به «دختر آبی» دست به خودسوزی زد.
یکی دیگر از قله‌های تولید محتوا در رابطه با خودکشی در ۳۰ خرداد ۱۳۹۹ با خودکشی قاضی غلامرضا منصوری اتفاق افتاد که ۶ هزار توییت را به خود اختصاص داد. از پیک‌های دیگر در زمان کرونا و دقیق‌تر در ۲۲ تیرماه سال ۱۳۹۹ با ۱۱ هزار و ۶۱۰ توییت در رابطه تعلیق کنکور سراسری بود که محتوای خودکشی داشت. اما اتفاق دیگری که در شبکه اجتماعی ایکس دوبرابر اتفاقات دیگر محتوا به خود اختصاص داد بحث خودکشی پدر امیرحسین مرادی (محکوم ناآرامی‌های سال ۱۳۹۸) با ۲۵ هزار و ۵۰۶ توییت بود.
با انتشار خبر خودکشی شیده لالمی روزنامه‌نگار در ۳۰ دی ماه سال ۱۳۹۹ بیش از ۳ هزار و ۶۰۰ توییت در رابطه با خودکشی تولید شد. اما قله دیگر با نام مجری معروف صداوسیما آزاده نامداری ساخته شد؛ در ۸ فروردین ۱۴۰۰ بود که بیش از ۵ هزار و ۶۰۰ توییت در رابطه با خودکشی اتفاق افتاد.
خبر‌های مربوط به خودکشی زهره فکور صبور در تاریخ ۱۱ اسفند ۱۴۰۰ باعث دوباره داغ شدن موضوع خودکشی شد که با ۴ هزار و ۷۲۰ توییت یکی دیگر از روز‌های تلخ شبکه اجتماعی را رقم زد.
تا پیش از مرگ مهسا امینی بزرگ‌ترین پیک با بیش از ۲۵ هزار توییت متعلق به موضوع خودکشی پدر امیرحسین مرادی بود، اما در سال ۱۴۰۱ بزرگ‌ترین قله‌ها ساخته شدند، ابتدا در ۲ مهر ۱۴۰۱ بود که در شبکه اجتماعی ایکس ۷۵ هزار و ۵۸۹ توییت در رابطه با محتوای خودکشی رکورد‌ها را جابه‌جا کرد؛ محتوایی که بعد از مرگ مهسا امینی رقم خورد.
اما پیک بعدی ۱۵ مهرماه بود که روایت‌های رسمی مبنی بر خودکشی سارینا اسماعیل‌زاده و نیکا شاکرمی باعث به وجود آمدن بالاترین ارتفاع نمودار با ۱۴۰ هزار و ۹۹۴ توییت شد. از دی‌ماه ۱۴۰۱ موج‌ها به پایین گرایش دارند تا مرگ خودخواسته کیومرث پوراحمد در ۱۴۰۲ که یک‌بار ۱۰ هزار توییت و بار دیگر ۱۲ هزار توییت را به خود اختصاص داد.
آخرین پیک مربوط به خودکشی با نام منصوره سگوند با بیش از ۵ هزار توییت گره خورد. دختری که مقامات رسمی مرگ او را طبیعی و کاربران شبکه‌های اجتماعی آن را مرگی مشکوک قلمداد کردند.
تفاوت در شبکه‌های اجتماعی
محمدعلی سلطانی معتقد است به صورت کلی این نمودار‌ها نشان می‌دهد که رویداد‌ها این بحث را در شبکه اجتماعی ایکس ترند می‌کنند. شبکه اجتماعی که بیش از یک میلیون کاربر فعال فارسی زبان در آن محتوا تولید می‌کنند. سلطانی می‌گوید: «به صورت میانگین روزانه ۲۵۵ توییت مربوط به خودکشی در شبکه اجتماعی ایکس در حال تولید است.»
یکی از نکات جذابی که سلطانی به آن اشاره می‌کند دلایل متفاوت انتشار محتوا در مورد خودکشی است. آنطور که داده‌ها نشان می‌دهند در اینستاگرام بحث خودکشی با ریشه‌های متفاوتی منتشر می‌شود: «به نظر در شبکه اجتماعی اینستاگرام مباحث مربوط به خودکشی مربوط به سبک زندگی جوانان و نوجوانان است. آن‌ها چنین محتوایی را با کلیدواژه‌هایی مانند مرگ، غمگین، رمانتیک، عشق، دیس لاو یا دپ تولید می‌کنند.
نکته اینجاست که در اینستاگرام نشانی از تاثیر رویداد‌های اجتماعی بر بالارفتن انتشار پست نمی‌بینیم. در گروه‌های تلگرامی، اما ترکیبی از توییتر و اینستاگرام دیده می‌شود. در تلگرام به نظر ترکیبی از رویداد‌ها و ناآرامی‌های اجتماعی در کنار مسائل عاشقانه و رمانتیک و سبک زندگی تبدیل به تولید محتوای خودکشی می‌شود»، اما در اخبار کشور چیزی که باعث تولیدمحتوای خودکشی می‌شود حوادث و آسیب‌های اجتماعی است که منجر به تولید محتوای خبری و گزارشی در این زمینه می‌شود.
اگر سال‌های گذشته پژوهشگران برای فهمیدن نظرات مردم باید به بررسی میدانی یا پرسشنامه‌ها تکیه می‌کردند حالا با تخصص‌های جدید در حوزه داده می‌توان از طریق شبکه‌های اجتماعی به ذهنیات مردم تونل زد؛ دید که آن‌ها چطور در رابطه با اتفاقات واکنش نشان می‌دهند، چگونه خشم و مهربانی خود را بروز می‌دهند و اساسا چگونه به زندگی نگاه می‌کنند.