عصر ایران؛ مهرداد خدیر- امروز 29 فروردین به عنوان روز ارتش جمهوری اسلامی ایران شناخته می‌شود و پس از دو سال (1399 و 1400) که به خاطر شیوع ویروس کووید 19 مراسم رژه برگزار نشد شاهد آیین‌های ویژه هم بودیم.
نام‌گذاری روزها مناسبتی دارد و طبعا دربارۀ روز ارتش این پرسش شاید شکل بگیرد که مناسبت آن چیست؟
تصاویر تیمسار قرنی اولین رییس ستاد ارتش بعد از انقلاب که قربانی ترور گروه فرقان شد و سپهبد صیاد شیرازی فرماندۀ شهید نیروی زمینی در دوران جنگ این تصور را ایجاد کرده که به این دو مناسبت است. حال آن که این گونه نیست و ماجرا را باید تاریخی‌تر دید و روایت کرد.
با پیروزی انقلاب اسلامی در 22 بهمن 1357 وضعیت ارتش به عنوان یکی از مهم‌ترین ارکان حکومت شاهنشاهی در هاله‌ای از ابهام قرار گرفت. چون ارتش یکی ار ازکان حکومت شاه به حساب می‌آمد. حکومت استبدادی نهادی باقی نگذاشته بود و یگانه نهاد ارتش بود اما خود شاه به عنوان بزرگ ارتشتاران ارتش را بلاتکلیف رها کرده و رفته بود و سال ها تبعیت از یک نفر اعتماد به نفس تصمیم در غیاب او را هم ستانده بود.
تنها 4 روز پس از سقوط حکومت و پیروزی انقلاب، نخستین گروه اعدامی‌ها در 26 بهمن 1357 نیز 4 ژنرال ارتش بودند: ارتشبد نعمت‌الله نصیری (سومین رییس ساواک) ، سپهبد رحیمی (فرماندار نظامی تهران)، سرلشگر خسروداد (فرمانده هوانیروز) و سرلشگر ناجی(فرماندار نظامی اصفهان).
در فضایی این گونه یک دیدگاه ارتش را غیر‌قابل اعتماد می‌دانست و خواستار انحلال و برچیدن آن و تأسیس یک ارتش جدید بود. این دیدگاه را مسعود رجوی رسماً در اولین میتینگ سازمان مجاهدین خلق در دانشگاه تهران یک ماه بعد از پیروزی انقلاب اعلام کرد و تیتر نخست روزنامۀ کیهان هم شد.
دیدگاه دوم به تصفیۀ ارتش و بها دادن به نیروهای میانی و در عین حال تأسیس یک نهاد جدید برای مقابله با احتمال کودتا و جلوگیری از تکرار 28 مرداد 1332 باور داشت.
دولت موقت به دیدگاه دوم باور داشت و بر همین اساس سرلشگر ولی قرنی که خود طراح کودتایی نافرجام در حکومت پهلوی - به قصد اصلاحات و نه برانداختن شاه و شاهی - بود به عنوان اولین رییس ستاد ارتش بعد از سقوط سلطنت و تیمسار ریاحی رییس ستاد ارتش دولت ملی دکتر مصدق به عنوان وزیر دفاع انتخاب شدند.
تیمسار ریاحی اما در میانۀ دولت موقت از کابینه خارج شد و دکتر مصطفی چمران در این جایگاه قرار گرفت. در آن زمان وزارت دفاع نقش صرفا پشتیبانی و تدارکاتی نداشت و وزیر جدید از پاک‌سازی ارتش خبر داد.
شورای انقلاب و شخص امام مدافع حفظ ارتش در عین تصفیه بودند و در همین زمان تحرکاتی در غرب کشور صورت پذیرفت و خصوصاً شهرستان نقده به کانون درگیری تبدیل شد. با اعزام نیرو به نقده اعتماد نیروهای انقلابی به ارتش بیش از پیش جلب شد و امام خمینی در حالی که هنوز قانون اساسی جدید تدوین نشده بود تا مشخص شود فرماندهی کل قوا با کدام مقام است روز سه شنبه 28 فروردین 1358 با صدور اطلاعیه‌ای بر بخشودگی «گناهان صغیره» ارتشی‌ها تأکید کردند و با اعلام روز چهارشنبه 29 فروردین 1358 به عنوان روز ارتش بر نمایش عمومی سازوبرگ نظامی و اعلام پیوند با مردم تأکید کردند.
این در حالی بود که سرلشگر قرنی از ریاست ستاد ارتش برکنار و سرلشگر ناصر فربد به جای او رشتۀ کار را در دست گرفته بود.
از این رو این تصور که مناسبت روز ارتش سالروز ترور و شهادت سرلشگر قرنی است درست نیست زیرا چهارشنبه 29 فروردین 1358 روز ارتش برگزار شد اما قرنی - که به اشتباه به صورت «قره‌نی» هم نوشته می‌شود- روز دوشنبه سوم اردیبهشت و کمتر از یک هفتۀ بعد ترور شد در حالی که دیگر رییس ارتش هم نبود. ترور سرلشگر صیاد شیرازی هم اگرچه در اواخر فروردین بود اما قریب 20 سال بعد از اعلام 29 فروردین به عنوان روز ارتش صورت گرفت.
قاعدتاً 19 بهمن که روز همبستگی همافرهای نیروهای هوایی با انقلاب و حضور آنان در محل اقامت امام یک هفته بعد از بازگشت به ایران بود، برای نام گذاری به عنوان روز ارتش مناسب‌تر بود اما رهبری انقلاب نمی‌خواست تا 19 بهمن 58 صبر کند و تصمیم داشت در همان فروردین تکلیف ارتش روشن شود و پس از آن البته 19 بهمن اختصاصا روز نیروی هوایی شد.
اعلام 29 فروردین به عنوان روز ارتش و نمایش سازوبرگ نظامی حاوی و حامل سه پیام بود:
نخست این که اعدام و مجازات سران و فرماندهان ارشد ارتش شاهنشاهی به منزلۀ تسری به تمام لایه‌ها نیست خاصه این که به صراحت در پیام مکتوب بر عفو گناهان صغیره یا خطاهای کوچک نیروهای ارتش تأکید شده بود.منظور از "گناهان صغیره" هم همکاری های ارتشی ها در حدی بود که در چارچوب امنیت کشور قابل توجیه باشد و نه همکاری با ساواک یا شهربانی در سرکوب مردم.
دوم این که قرار نیست ارتش منحل شود و خواست گروه‌هایی مانند سازمان مجاهدین خلق، رسماً رد شد.
پیام سوم هم این بود که دشمنان خارجی و گروه های داخلی گمان نبرند ارتش ضعیف شده و ساز و برگی در اختیار ندارد و به خیال حمله بیفتند. چون هر گاه دولت مرکزی و ارتش در ایران تضعیف شده تلاش برای جداساختن شکل گرفته و طبعا این نگرانی وجود داشت. (کما این که برخی به کودتای نوژه هم با این دید نگاه می کنند که هدف اصلی از کار انداختن ارتش برای حملۀ عراق بود و این که ارتش را از چشم انقلابیون بیندازد و اعدام ها به رابطۀ ارتش با حکومت جدید آسیب وارد کند).
29 فروردین1358 بر حضور ارتش در خیابان ها تأکید شد و در قم از مقابل خانۀ امام خمینی گذشتند و رهبری انقلاب هم در جمع آنان حاضر شد و عملا سان دیدند و در واقع در جایگاه فرماندۀ کل قوا ظاهر شدند و تصور خلأ قدرت و فرماندهی کل در ارتش زدوده شد.
در تهران و دیگر شهرها هم مردم استقبال گرمی به عمل آوردند و شعار خودجوش «ارتش فدای ملت» همه جا سر داده شد و گاه این گونه پاسخ می‌گرفت: "ملت، فدای ارتش" و انگار نه انگار این همان ارتشی است که ده ها سال برای اطاعت از شخص پادشاه تربیت و تجهیز و تسلیح شده بود و سوگند وفاداری به سلطنت یاد کرده بودند و با سقوط سلطنت، فرماندهان ارشد آن یک به یک در برابر جوخۀ آتش قرار می‌گرفتند.
از آن زمان به بعد هر سال 29 فروردین به عنوان روز ارتش گرامی داشته می‌شود.
شمار شهدای ارتش در جنگ هشت ساله 48 هزار نفر اعلام شده است و هر چند با کشف کودتای نوژه در تابستان 1359 زمزمۀ انحلال ارتش دوباره شنیده شد اما اندک زمانی پس از آن و با شروع جنگ هچ تردیدی بر ضرورت وجود ارتش وجود نداشت.
هر چند که سپاه پاسداران انقلاب اسلامی هم که از ابتدای پیروزی انقلاب شکل گرفته بود و تصور می شد تنها نهادی برای مقابله با خطر کودتا باشد به سرعت تقویت شد و نقش بارزی در جنگ ایفا کرد و در گذار زمان به یکی از کلیدی ترین نهادهای جمهوری اسلامی بدل شده است تاجایی که در معادلات منطقه ای هم نقش ایفا می‌کند.
مناسبت 29 فروردین در واقع سالروز پیام عفو «گناهان صغیره» نیروهای ارتش شاهنشاهی و فعالیت جدید آنان با عنوان «ارتش جمهوری اسلامی ایران» است.
43 سال پس از پیروزی انقلاب 1357 البته عملا از نیروهای سابق ارتش دیگر چندان باقی نمانده‌اند و بیشتر در میان بازنشستگان می‌توان از نظامیان کهنه‌کار یافت و اکنون فرمانده کل ارتش کسی است که چند ماه بعد از اعلام 29 فروردین 1358 به عنوان روز ارتش جذب دانشکدۀ افسری شد و با طی سلسله مراتب به فرماندهی کل رسیده و هیچ پیشینه ای در رژیم گذشته ندارد.
با این حال در این واقعیت تردیدی نیست که ارتش در جمهوری اسلامی نقشی کاملا متفاوت با ارتش در حکومت سابق ایفا می‌کند و به جز دوران جنگ و مواقع امداد رسانی در حوادث خاص، از ارتش کمتر می‌شنویم و مطالبات معیشتی پرسنل آن هم چندان پژواکی ندارد و در رسانه ها حضور پررنگی ندارند. در نوروز امسال البته گفت‌و‌گوی جذابی با فرمانده کل ارتش از تلویزیون و از شبکه افق پخش شد که اجرای آن را فرهاد جم (بازیگر) بر عهده داشت. فرماندهی که یک سال پس از پیروزی انقلاب از محلۀ فقیر نشینی در قم وارد ارتش شد. حال آن که تا سال‌ها فرماندهان ارتش پیشینه‌ای در حکومت گذشته داشتند و اگر نه در حد فرماندهی بالا ولی با طی دوره های آموزشی و حضور در ارکان آن.