میدان نفتون نخستین میدانی بود که در تاریخ 110 ساله صنعت نفت کشور شاهد عملیات استخراج و استحصال نفت از لایه های زیرین مسجد سلیمان بود؛ شاید در آن مقطع از تاریخ کسی پیش بینی نمی کرد که بازار ایرانی بتواند برای خود صاحب جایگاه بین المللی شود، آن هم نه صرفا در صادرات نفت خام بلکه در فازهای بعدی بهره برداری و عرضه هم بتواند حرفی برای گفتن داشته باشد.
در آن زمان باید یک صنعت دیگر متولد می شد تا پا به پای حفارمردان به پالایش نفت استخراجی می پرداخت، با گذر از تونل زمان این مهم محرز شد که پس از پیدایش نفت، صنعت پالایش به عنوان بازوان اصلی در تحرک و جنبش بازار نفت ایران به تکاپو افتاد تا پس از کاشتن بذرهای آن در مناطق نفت خیز کشور این صنعت را به بلوغ برساند. بلوغی که با استناد به شواهد تاریخی می توان به جرات گفت که پس از انقلاب اسلامی جلوه خاص تری به خود گرفت.
بدین ترتیب نخستین سکانس از سناریو پالایشگاه سازی از آبادان کلید خورد و کم کم به سایر شهرها مانند تهران، تبریز، کرمانشاه، اصفهان، بندر عباس و ... تسری پیدا کرد تا هریک از آن ها تبدیل به خواستگاه مجموعه ای عظیم از تاسیسات و تجهیزات برای به حرکت درآوردن چرخ های صنعت پالایش کشور شود.
بنابراین حلقه های سرمایه گذاری به هم متصل شد و سرانجام با مهندسی طرح های پیش رو در دولت های مختلف هم در تولید، هم در صادرات، کشور توانست فرصتی برای عرض اندام پیدا کند.
صعود پالایش به مرز 2 میلیون بشکه در روز
دراین بین آمار و ارقام موجود در صنعت پالایش بهترین معیار برای ارزیابی عملکرد آن در ادوار مختلف زمانی است؛ اگر تاریخ پالایش کشور را به 2 دوره پیش از انقلاب و بعد از انقلاب تقسیم کنیم؛ در دوره دوم براساس آمار موجود باید گفت ظرفیت پالایشی در سال 1357، روزانه به یک میلیون و 175 هزار بشکه می رسید. این رقم در کنار جو و شرایط سیاسی موجود در کشور پس از گذشت 12 سال یعنی در سال 1368 به نازل ترین حد خود می رسد و پالایش 751 هزار بشکه در روز را تجربه می کند. اما کم کم در گذر زمان رشد آن صعودی می شود تا اینکه در سال 1396 به یک میلیون و 852 هزار بشکه در روز می رسد.
هرچند باید گفت پس از افت و خیزهای فراوان با سرعت در پیش گرفته دولت دوازدهم و با نظارت علیرضا صادق آبادی مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش؛ ظرفیت پالایش در 6 ماه نخست امسال به مرز 2 میلیون بشکه در روز رسیده است.
بنابراین باتوجه به میزان افزایش ظرفیت پالایش نفت خام و میعانات گازی در کشور افزایش تولید بنزین و فراورده های نفتی را به همراه داشته است.
کمترین میزان تولیدات فراورده ها به ازای پالایش نفت خام مربوط به سالهای نخست انقلاب بود. درآن زمان عقربه تولید 2 فرآورده اصلی بنزین و نفت‌گاز روی عدد 40 میلیون لیتر مانور می داد و به صورت موازی یک میلیون لیتر در روز فراورده وارد می شد. اما این روند در دولت های سوم تا هشتم یک رشد صعودی را طی می کند و تولید این 2 فرآورده را از 40 میلیون لیتر به 115 میلیون لیتر در روز می رساند. اما در بازه زمانی 4 ساله (از سال 84-87) یک سکته در منحنی میزان تولیدات رخ می دهد و عقربه را روی عدد 100 میلیون لیتر در روز ثابت نگه می دارد.
پس از این وقفه یک تغییر رویه در تاکتیک صنعت پالایش در دولت یازدهم منجر به تولید 160 میلیون لیتر به صورت روزانه می شود؛ این افزایش تولید تا جایی ادامه داشت که امروز به مرز 210 میلیون لیتر در روز رسیده است.
اوج واردات بنزین و نفت‌گاز در دولت نهم و حدود 23 میلیون لیتر بود؛ این در حالی است که امروزه برای تامین این دو فرآورده استراتژیک در کشور به واردات هیچ نوع فرآورده ای نیاز نیست.
سایه فاز 3 ستاره خلیج فارس برسر افزایش راندمان تولیدی
باید اذعان کرد طی 40سال گذشته طرح های متعددی در این حوزه به اجرا درآمدند؛ از افزایش ظرفیت های پالایشی، انتقال فراورده از طریق خطوط لوله، بهره برداری از طرح های بنزین سازی و .. گرفته تا توزیع فراورده های یورو 4 در کلان شهرها، ایجاد سامانه کارت هوشمند سوخت،پیمایش، برندسازی در تنظيم بازار فرآورده هاي نفتي مايع و CNG که اجرای پروژه های مذکور توانست انقلابی در عرصه سوخت ایجاد کند و به دنبال خود با صرفه جویی هایی ارزی توان خود را در صادرات به بازارهای بین المللی به رخ رقبا بکشد.
در یک کفه از ترازوی صنعت پالایش فراورده هایی نظیر نفت گاز، نفت سفید، نفت کوره و گاز مایع قرار گرفته اند، اما در کفه دیگر بنزین بعنوان یک سوخت استراتژیک جا خوش کرده است که روز به روز به سنگینی حجم خود می افزاید تا گوی سبقت را از دیگر محصولات برباید. بویژه آنکه در دولت یازدهم و دوازدهم با اجرای طرح های میان مدت همسو با مدیریت مصرف و صرفه‌جویی در مصرف و پیشگیری از اتلاف و هدر رفت میلیون ها لیتر سوخت شدت و حدت کارها دوچندان شده است.
در این بین سیگنالی از کارنامه نفتی کشور دریافت می شود که آن را می توان بسان برگ برنده این صنعت بحساب آورد. درحالی که سی ان جی ایران به عنوان یکی از گران ترین سوخت های جهان محسوب می شود از سال 81 به جایگاه های سوخت تزریق شد تا جایگزین مصرف بیش از 63 میلیارد لیتر بنزین شود. برای جا افتادن این بخش نوپا نیاز به یک بازه زمانی بود بنابراین با امضای قراردادها و ساخت جایگاه های سی ان جی مصرف این سوخت از سال 88 رسما روی غلتک می افتد و باتزریق 14.8 میلیون متر مکعب در روز مهمان باک خودروها می شود. این روند تا جایی پیشروی می کند که در سال 97 ، 20 میلیون متر مکعب در روز جایگزین معادل مصرف تقریبی 20 میلیون لیتر بنزین می شود.
سناریوی پیش رو در صنعت نفت با چند رویداد مثبت از جمله تکمیل فاز 3 ستاره خلیج فارس مانیفست پالایشی کشور را تحت تاثیر قرار می دهد، به گونه ای که میزان واردات بنزین را از مهرماه سال جاری به صفر می رساند. کاهش واردات و افزایش تولید بنزین به روزانه 105 میلیون لیتر در روز را باید مرهون پروژه هایی دانست که در این مدت درادوار مختلف به اجرا درآمده اند.
در پایان باید گفت، برنامه ریزی های مدون برای کاهش مخاطرات محیط زیستی ناشی از پساب های صنعتی، تخصیص بودجه های مکفی برای روی کارآوردن واحدهای جدید، انجام اورهال های مورد نیاز در بخش های فرسوده برای بازسازی تجهیزات و بکارگیری نیروهای زبده و متخصص با روش های پیشرفته فناوری، همه و همه مشت نمونه خروار اقداماتی هستند که در سال های اخیر از سوی مجریان و دست اندرکاران برای افزایش راندمان تولیدات فراورده ها صورت گرفته است تا در تکمیل پازل صنعت نفت نقش خود را به صورت تمام عیار ایفا کنند.