به مناسبت روز جهانی عصای سفید: نابینایی تا حد زیادی قابل پیشگیری است

نابینایی وضعیتی است که اگر مادرزادی نباشد، با توجه به گستردگی پیشرفت های علمی در سطح جهان، می توان تا حد زیادی از بروز آن پیشگیری کرد.

به گزارش ایرنا، با وجود نیم قرن تلاش برنامه ریزی شده برای کنترل نابینایی و عوامل آن، میزان نابینایان جهان در اثر افزایش و پیر شدن جمعیت و عوامل محیطی همچون بیماری، جنگ، سیل، زلزله، تصادفات و سوانح افزایش یافته است، به طوری که آمار جهانی از نابینایی حدود 50 میلیون انسان در سراسر جهان خبر می دهند و براساس پیش بینی ها، این تعداد تا سال 2020 میلادی به 90 میلیون نفر می رسد.

گفته می شود 50 درصد از افراد مبتلا به اختلالات بینایی، پیش از تولد و 50 درصد پس از تولد به این عارضه دچار می شوند. 

در این میان متخصصان معتقدند حدود 60 درصد اختلالات بینایی قابل درمان، 20 درصد قابل پیشگیری و تنها 20 درصد درحال حاضر غیرقابل درمان و پیشگیری هستند.

براساس گزارش های رسمی، 50 درصد نابینایان جهان مبتلا به بیماری چشمی آب مروارید و 50 درصد دیگر به بیماری آب سیاه، تراخم، آنکوسرکا (کوری رودخانه) و نابینایی های دوران کودکی مبتلا هستند. 

در ایران، دکتر فرزاد محمدی، مدیر برنامه ملی پیشگیری از نابینایی و سلامت چشم وزارت بهداشت، از نابینایی نیم تا یک درصد جمعیت کشور خبر داده است.

شیوع بالای یک درصد نابینایی مختص کشورهای توسعه نیافته مانند آفریقا و در اثر بیماری های مانند تراخم، آب مروارید و بیماری های انگلی چشم محسوب می شود و شیوع زیر نیم درصد نابینایی نیز مختص کشورهای توسعه یافته و ناشی از عواملی مانند ژنتیک و فرسودگی شبکیه در اثر افزایش سن است. 

این همه در حالی است که روش های پیشگیری از نابینایی در جوامع مختلف با اجرای برنامه های متنوعی مانند غربالگری های بدو تولد روی نوزادان برای پیشگیری از رتینوپاتی نوزادان، کنترل بیماری هایی که منجر به نابینایی می شوند مانند آب مروارید (کاتاراکت)، آب سیاه (گلوکوم) و دیابت در بسیاری از کشورهای دنیا به صورت برنامه های مدون در دستور کار مراکز پزشکی دارد. 

در ایران نیز به گفته دکتر محمدی، اجرای طرح ملی 'شناسایی دلایل قابل اجتناب از نابینایی' در دستورکار قرار گرفته است. 

محمدی در مورد این طرح و اهداف گفته است: مناطقی از کشور برای این پیمایش ملی انتخاب شده اند که درباره وضعیت دلایل نابینایی آن مناطق اطلاعات دقیقی وجود ندارد. در اجرای این طرح بررسی می شود که چه تعداد افراد نیازمند عینک هستند و چه تعداد از افراد مبتلا به آب مروارید و نیازمند جراحی هنوز جراحی نشده اند. 

در همین حال، دکتر 'محمد ریاضی اصفهانی' رییس مرکز تحقیقات بیمارستان فارابی با اعلام خبر تشکیل کمیته کشوری برای غربالگری رتینوپاتی نوزادان نارس اظهار کرده است که وزارت بهداشت به تمام دانشگاه های علوم پزشکی سراسر کشور و مراکز درمانی دولتی و خصوصی دستورالعملی را برای معاینه چشم نوزادان نارس از نظر ابتلا به بیماری رتینوپاتی ابلاغ کرده است. 

به گفته وی، با تشکیل این کمیته فعالیت هایی که در این زمینه در سراسر کشور انجام می شود، ساماندهی و هماهنگ می شود تا هیچ نوزادی در اثر ابتلا به این بیماری که به سادگی قابل پیشگیری است، دچار نابینایی نشود. 

بر اساس آمارهای جهانی، بیماری آب مروارید اولین و آب سیاه دومین علت نابینایی در جهان به شمار می رود. این در حالی است که در صورت تشخیص و درمان به موقع این بیماری ها، می توان از بروز نابینایی ناشی از این بیماری ها پیشگیری کرد. 

این آمارها نشان می دهند حدود 70 میلیون نفر در جهان در سال 2010 به آب سیاه مبتلا بوده اند و پیش بینی می شود این آمار در سال 2020 به 90 میلیون نفر برسد. همچنین حدود 13 میلیون نفر نیز در جهان در اثر این بیماری دچار نابینایی دو طرفه (دو چشم) شده اند. 

از آنجا که بیماری های آب مروارید و آب سیاه تا حد زیادی وابسته به سن هستند و بیشتر در سنین بالای 50 سال بروز می کنند، عامل افزایش سن نیز به عنوان یکی از عوامل بروز نابینایی همواره در مباحث پزشکی مطرح بوده است. 

این درحالی است که به گفته پزشکان می توان با انجام معاینات دوره ای چشم از بروز این بیماری ها و در نهایت نابینایی به راحتی پیشگیری کرد. 

بیماری آب مروارید، نوعی بیماری چشم با دلایل گوناگون است که با تار شدن عدسی چشم آغاز شده و با افزایش تیرگی و کدر شدن عدسی، بینایی چشم مختل می شود. بیماری چشمی آب مروارید در صورت تشخیص به موقع در زمانی که به آن 'زمان رسیدن' می گویند با یک جراحی ساده برطرف می شود.

در بیماری آب سیاه، فشار مایع داخل چشم (زلالیه) زیادتر از حد معمول می شود که به دلیل اشکال در خروج این مایع از منافذ بسیار کوچکی در اطراف عنبیه (قسمت رنگی چشم) رخ می دهد.

در برخی موارد به طور مادرزادی منافذ تنگ هستند. در موارد دیگر جلو آمدن عنبیه یا مسدود شدن این منافذ با رنگدانه های عنبیه یا سلول های خون پس از خونریزی داخل چشم، مسیر تخلیه مایع داخل چشم را مسدود می کند. زیادی فشار داخل چشم منجر به تحلیل عصب بینایی و کاهش بینایی می شود و میزان آسیب به شدت و مدت افزایش فشار داخل چشم وابسته است.

رتینوپاتی نوزادان نارس نوعی بیماری چشمی است که به دلیل آسیب دیدن شبکیه در اثر تنظیم نبودن اکسیژن محفظه نگهداری و وزن و سن کم نوزاد در دوران جنینی بروز می کند. تشخیص و درمان این بیماری یک زمان طلایی (سه تا چهار هفته نخست تولد) دارد که در صورت از دست رفتن این زمان، منجر به نابینایی می شود. 

در زمان شناسایی رتینوپاتی نوزادان نارس (ROP) در سال 1942، تصور می شد که این بیماری به دلیل دریافت درصد بالایی از اکسیژن در نوزادان نارس به دلیل تکامل نیافتن ریه بروز می کند. اما به تدریج با پیشرفت علم پزشکان متوجه شدند تنها اکسیژن عامل نابینایی نوزادان نارس نیست بلکه عواملی مانند دریافت اکسیژن با غلظت بیشتر یا کمتر از حد نیاز، وزن کمتر از 1.5 کیلوگرم و سن جنینی کمتر از 34 هفته نیز می تواند منجر به بروز این بیماری می شود. 

رتینوپاتی نوزادان نارس علامت مشخصی ندارد و تنها راه تشخیص آن معاینه نوزادان به دست چشم پزشک متخصص است تا بتواند به درستی بیماری را تشخیص دهد و در صورت ابتلای نوزاد به این بیماری بدون از دست رفتن زمان طلایی، اقدام به درمان کند. 

در صورت مراجعه دیرهنگام و درمان نشدن نوزاد طی سه تا چهار هفته اول تولد، این بیماری می تواند منجر به نابینایی مطلق و دایمی نوزاد شود. بنابراین آگاهی والدین از این مساله و مراجعه به هنگام برای درمان این بیماری بسیار حائز اهمیت است. 

به گفته دکتر 'محمود جباروند' رییس بیمارستان فارابی، آماری در مورد شیوع این بیماری در ایران وجود ندارد اما 34 درصد از هر 100 نوزاد نارسی که به بیمارستان فارابی مراجعه می کنند، مبتلا به رتینوپاتی نوزادی هستند که از این تعداد هشت درصد به دلیل مراجعه دیرهنگام به کم بینایی یا نابینایی مبتلا و مابقی درمان می شوند. 

بیماری رتینوپاتی تنها مربوط به نوزادان نارس نیست بلکه افراد در سنین بالاتر نیز ممکن است در اثر بیماری دیابت و آسیب به شبکیه چشم به این بیماری مبتلا شوند. 

رتینوپاتی دیابتی در اثر کنترل نامناسب قندخون و آسیب به شبکیه چشم بروز می کند. این بیماری سبب رشد رگ های خونی غیرطبیعی در شبکیه چشم و بروز مشکلاتی در بینایی بیماران می شود. 

نابینایی از جمله عوارض رتینوپاتی دیابتی است؛ در صورتی که بیماری دیابت کنترل نشود و افراد دیابتی معاینات دوره ای چشم را انجام ندهند، ممکن است عوارض ناشی از دیابت منجر به نابینایی آنها شود. 

به گفته متخصصان چشم پزشکی، تنها راه مقابله با رتینوپاتی دیابتی پیشگیری از بروز آن است؛ کنترل مناسب قند و فشار خون، تغذیه مناسب و داشتن فعالیت های بدنی مداوم از بروز رتینوپاتی دیابتی جلوگیری می کند. 

خونریزی زجاجیه چشم از جمله عوارض این بیماری است؛ زجاجیه ماده ژله مانند شفافی است که در وسط چشم قرار دارد و رگ های خونی جدید تشکیل شده در رتینوپاتی ممکن است سبب خونریزی در این ناحیه از چشم شود. 

جداشدن شبکیه چشم نیز از عوارض رتینوپاتی دیابتی است؛ در اثر این بیماری رگ های خونی غیرطبیعی که در اثر رتینوپاتی دیابتی رشد می کنند، سبب ایجاد بافت رخمی روی شبکیه می شود. این بافت زخمی سبب کشیده شدن شبکیه و در نتیجه جدا شدن آن می شود. 

بروز آب سیاه چشم (گلوکوم) نیز از دیگر عوارض بیماری رتینوپاتی دیابتی است. رگ های خونی جدیدی که در اثر رتینوپاتی در چشم رشد می کنند، مانع از جریان طبیعی مایعات به خارج از چشم می شوند. در نتیجه فشار داخل چشم زیاد و سبب بروز گلوکوم می شود.

علوم و تحقیقات مرتبط با چشم پزشکی در ایران همپای کشورهای پیشرفته دنیا در حال حرکت است و در زمینه تربیت متخصصان چشم پزشکی نیز حتی از برخی کشورهای پیشرفته جلوتر هستیم به گونه ای که متقاضیان زیادی برای انجام انواع درمان ها و جراحی های چشم سالانه از کشورهای دیگر به ایران مراجعه می کنند. 

دکتر 'مهدی خداپرست' چشم پزشک و معاون درمان بیمارستان فارابی در گفت و گو با خبرنگار علمی ایرنا در این مورد توضیح داد: در حال حاضر ایران و به طور ویژه بیمارستان فارابی در تشخیص رتینوپاتی نوزادان نارس در خاورمیانه حرف اول را می زند که این گام بلندی برای کاهش تعداد نابینایان به شمار می رود. 

وی افزود: آب سیاه بیماری خطرناک و خاموشی است که ممکن است سال ها چشم را تحت تاثیر قرار دهد و بیمار زمانی متوجه آن شود که کاملا دیدش را از دست بدهد؛ از این رو با اعمال دقت بیشتر از طرف چشم پزشکان و گرفتن فشار داخل چشم در معاینات چشم پزشکی، موارد این بیماری به سرعت تشخیص داده و مراحل درمانی انجام می شود. 

خداپرست در مورد دیابت نیز توضیح داد: با افزایش سطح آگاهی بیماران دیابتی و اعمال دقت بیشتر از طرف پزشکان در معاینات بیماران، رتینوپاتی دیابتی در مراحل اولیه تشخیص داده و درمان ها به سرعت آغاز می شود. 

وی در مورد آب مروارید گفت: با پیشرفت های صورت گرفته، بیماری آب مروارید نیز به موقع تشخیص داده می شود و مواردی که آب مروارید منجر به نابینایی شود، بسیار اندک و آن هم به دلیل عدم مراجعه بیمار به پزشک است. 

به گفته خداپرست، مواردی که به دلیل بیماری های بیولوژیکی، نابینایی رخ دهد، در ایران بسیار نادر و بیشتر به دلیل عدم مراجعه یا مراجعه دیرهنگام بیمار است. 

یادآور می شود که در ایران غربالگری مشخصی تحت عنوان برنامه غربالگری بیماری های چشمی انجام نمی شود اما به صورت دوره ای یا در استان های خاص به عنوان پروژه های تحقیقاتی غربالگری صورت می گیرد و تنها غربالگری کشوری در مورد تشخیص بیماری رتینوپاتی نوزادان نارس است. 

معاون درمان بیمارستان فارابی در این مورد گفت: با همکاری مسوولان مربوطه در حال تدوین برنامه کشوری برای غربالگری بیماری های چشمی به ویژه آب سیاه هستیم که طی آن تعداد زیادی از افراد در دوره های زمانی مختلف غربالگری می شوند. 

خداپرست افزود: همچنین در پایان هر فصل حدود 200 پزشک، پرستار و اپتومتریست بیمارستان فارابی برای بررسی وضعیت بینایی ساکنان حومه تهران در مدرسه ای در یکی از این مناطق مستقر می شوند و معاینات چشم پزشکی را انجام می دهند. 

به گفته وی، دانشگاه علوم پزشکی تهران نیز طرح دست های مهربان را در همین زمینه در دست اجرا دارد. 

خداپرست اظهار کرد: با همین وضعیت فعلی، کوری ناشی از کاتاراکت در ایران از آمار جهانی کمتر است و از نظر گلوکوم در وضعیت خوبی هستیم و کوری ناشی از آن را در فارابی نداریم مگر اینکه بیمار در مراحل پیشرفته مراجعه کند. 

وی در مورد استفاده از سلول های بنیادی در زمینه درمان نابینایی نیز گفت: در زمینه استفاده از سلول های بنیادی همچون سایر کشورهای دنیا در مرحله تحقیقات هستیم.

به گفته خداپرست در زمینه نانوتکنولوژی در حوزه داروهای چشم پزشکی، مواد لازم برای رشد سلول های بنیادی در چشم و چسب های بیولوژیک نیز اقداماتی در ایران در دست انجام است که اگر به نتیجه برسد، تحول عظیمی در حوزه چشم پزشکی ایجاد می کند. 

در گذشته و از زمان تشخیص بیماری ها و آسیب های چشمی این گونه تصور می شد که راه درمانی برای این بیماری ها وجود ندارد و افرادی که نابینا هستند همیشه باید نابینا بمانند؛ این درحالی است که محققان و پزشکان به مرحله ای از علم چشم پزشکی رسیده و پی برده اند که راه درمانی برای این بیماری ها به ویژه درمان نابینایی وجود دارد اما تا زمان قطعی شدن این روش ها و به کارگیری آنها روی انسان ها زمان طولانی باقی مانده است. 

به گفته دکتر 'محمد ریاضی اصفهانی' فوق تخصص شبکیه، در حال حاضر علم چشم پزشکی دنیا در مقیاس آزمایشگاهی و آزمایش روی حیوانات به این نتیجه رسیده است که می توان با انجام اقداماتی بیماری های چشمی و نابینایی را برطرف کرد؛ یکی از دستاوردهای علم جدید این است که می توان با خارج کردن ژن معیوب از چشم، ژن سالم را جایگزین آن کرد و بینایی را به فرد نابینا بازگرداند همچنین این تحقیقات نشان می دهد، می توان سلول های بنیادی را جایگزین سلول های از بین رفته کرد. 

یکی از شاخص های پیشرفت هر کشور تشخیص و درمان به موقع بیماری های اکتسابی منجر به نابینایی است؛ برنامه مبارزه با نابینایی سازمان جهانی بهداشت با تاکید بر ریشه کنی این بیماری ها تاکید می کند که تا سال 2020 نباید هیچ مورد نابینایی به دلیل مشکلات قابل پیشگیری رخ دهد. 

بر این اساس نابینایی ناشی از بیماری های اکستابی مانند دیابت، رتینوپاتی نوزادان نارس، تراخم و آبله باید تا سال 2020 در جهان ریشه کن شود

سازمان آموزشی، علمی، فرهنگی ملل متحد (یونسکو) در سال 1950 میلادی، پانزدهم اکتبر مصادف با 23 مهرماه را به عنوان روز جهانی نابینایان (عصای سفید) نامگذاری کرد. 

این سازمان و شورای جهانی نابینایان همچنین در همین سال قانون عصای سفید را به عنوان یک وسیله کمک حرکتی نابینایان بررسی و تصویب کرد. 

عصای بلند پس از جنگ جهانی دوم به عنوان یک وسیله کمک حرکتی برای نابینایان ابداع شد. این عصا ابتکار جیمز بیگز عکاس شهر بریستول انگلیس بود که در اثر سانحه ای بینایی خود را از دست داده بود. 

وی برای در امان بودن از خطر وسایل نقلیه با یک ابتکار تاریخی، عصایی به رنگ سفید به دست گرفت تا برای همگان به راحتی قابل دید باشد. به تدریج و در پی تصویب قانون عصای سفید، این وسیله به عنوان نشانه ای بین المللی برای شناخت نابینایان در جهان به رسمیت شناخته شد.