دکتر محمدحسن دریایی پژوهشگر ارشد موضوعات خلع سلاح و امنیت بین الملل است و بیش از 20 سال سابقه تحقیق و کار اجرایی در این حوزه را دارد و صاحب کتاب و مقالات متعدد در این زمینه است. حضور همزمان در محافل آکادمیک و همچنین مذاکرات بین المللی موجب شده که او یکی از بهترین مراجع در داخل کشور در زمینه تخصصی خود باشد.
وی که در مذاکرات وین هیات مذاکره کننده ایرانی را همراهی می کند، علیرغم مشغله فراوان فرصتی را در اختیار خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران در وین قرار داد تا آخرین تحولات مذاکرات هسته ای را از جنبه های فنی مورد بررسی قرار دهیم.
آنچه در ادامه می خوانید متن گفت و گوی مشروح خبرنگار جماران با دکتر محمدحسن دریایی پژوهشگر ارشد موضوعات خلع سلاح و امنیت بین الملل است.
* سفر آقای آمانو، مدیرکل سازمان بین المللی انرژی اتمی به تهران و اقداماتی که متعاقب آن انجام شده، چه کمکی به پیشبرد توافق کلی هسته ای کرده است؟
پرونده ابعاد احتمالی نظامی، یک پرونده ساختگی است- پرونده ی ابعاد احتمالی نظامی (Possible Military Dimensions یا به اختصار PMD) که مربوط به سوابق فعالیت های هسته ای کشورمان است، یک پرونده "ساختگی" است و بر اساس برخی اسناد مغشوش و جعلی ایجاد شده است و طی سال های گذشته اهرم فشاری برای کشورهای 1+5 بر علیه کشورمان بوده است. در چارچوب مذاکرات وین، این موضع نیز مورد بحث و تبادل نظر قرار گرفت و کشورمان تلاش می کند توافقی میان ایران و کشورهای 1+5 حاصل شود که این پرونده قدیمی، بر اساس اراده سیاسی طرفین، به نحو مناسب حل و فصل گردد.
توافقی که در جریان سفر آمانو به تهران صورت گرفتهمانطور که در خبرها بود، به همین منظور در سفری که آقای آمانو به تهران داشت، کلیات اقدامات لازم برای فیصله دادن این موضوع با لحاظ کردن تمامی خط قرمزهای نظام مورد توافق قرار گرفت و پس از آن در سفری که کارشناسان این سازمان به تهران داشتند، جزییات این اقدامات و برنامه زمانبندی آنها تدوین شد. لازم به ذکر است که کشورمان در تلاش است تا در سند توافق احتمالی میان ایران و کشورهای 1+5، بخشی نیز به نحوه حل و فصل شدن این موضوع اختصاص یابد.
* برای حفاظت از اطلاعات مهم کشور در جریان بازرسی ها و نظارت های آژانس، چه سازوکارهایی را می توان بکار برد؟
ایران در تسلط به ابعاد مختلف فرآیند راستی آزمایی به بلوغ رسیده است- باید توجه داشت که گرچه فعالیت های هسته ای کشورمان به دلیل مخالفت ها و کارشکنی های قدرت های بزرگ ابعاد سیاسی و امنیتی پیدا کرده است، اما برای بسیاری از کشورهای دیگر که فناوری هسته ای برای آنها ملاحظات سیاسی و امنیتی ندارد نیز حفظ اسرار و اطلاعات مهم از جهات تجاری، فنی و اقتصادی بسیار اهمیت دارد، لذا طی سالیان طولانی روش های متنوعی برای جلوگیری از افشای اطلاعات مهم کشورها که مرتبط با موضوع بازرسی نیست، تدوین شده است. با توجه به قدمت فعالیت های هسته ای در کشور عزیزمان و تجربیات ذیقیمت بدست آمده در شرایط دشوار، ایران اسلامی در تسلط به ابعاد مختلف فرآیند راستی آزمایی به بلوغ خوبی دست پیدا کرده و مسئولان می توانند با در اختیار داشتن متخصصان برجسته و متعهد، این روش ها را بصورت بومی شده و متناسب با شرایط خاص کشورمان بکار گیرند. در یک نگاه کلی، دو سازوکار موثر می تواند برای این منظور مورد استفاده گیرد.
تشریح ساز و کارهای ارائه دسترسی‌های مدیریت شده
اولین ساز و کار، فراهم کردن دسترسی مدیریت شده (Managed Access) برای بازرسان آژانس است. در این چارچوب، کشور میزبان می تواند بعضی اماکن را اماکن خارج از دسترس (Restricted Access Site) اعلام کند. همچنین با توجه به تسلط مسئولان و کارشناسان کشورمان، اقدامات مختلف دیگری را نیز می توان برای این منظور بکار گرفت. یکی از این اقدامات، در نظر گرفتن یک "تیم راهبری" زبده برای بازرسان آژانس است که از قبل از ورود بازرسان به کشور تا بعد از خروج آنان از کشور، وظیفه همراهی و نظارت بر حسن انجام ماموریت بازرسان را دارد. این تیم علاوه بر اینکه باید از نظر فنی و علمی هم رده بازرسان آژانس باشند، لازم است دارای بعضی ویژگی های دیگر نیز باشند و ترتیبات مشخصی را نیز در حین اسکورت بازرسان آژانس رعایت کنند. همه این تمهیدات بدین منظور است که در جریان بازرسی ها، فقط اطلاعات مورد نیاز در اختیار بازرسان قرار گیرد (on a need to know basis) و اطلاعات مهم غیر مرتبط با موضوع بازرسی محفوظ باقی بماند.
سازوکار دوم، این است که اطلاعات حاصل از بازرسی ها در صورت صلاحدید مسئولان کشورمان، بصورت خیلی محرمانه (Highly Confidential) طبقه بندی شود که در این صورت فرآیند نگهداری و پردازش این اطلاعات توسط آژانس بین المللی انرژی اتمی بسیار سختگیرانه خواهد شد. لازم به توضیح است که این سازوکار به عنوان مکملی برای سازوکار اول مورد استفاده قرار می گیرد و ملاحظات و دقایق خاص خود را دارد.
مخاطرات احتمالی بازرسی‌ها شناسایی شده است
در مجموع باید گفت که مخاطرات احتمالی بازرسی ها از حیث نشت اطلاعات مهم کشور کاملا برای مسئولین امر و کارشناسان کشورمان شناخته شده است و به همین دلیل نیز تمهیدات مناسب برای به حداقل رساندن تبعات منفی این بازرسی ها اندیشیده شده و بکار بسته خواهد شد.
* بحث "دسترسی مدیریت شده" به اماکن و افراد که الان موضوع مذاکره ایران و 1+5 است، فقط بمنظور حل و فصل کردن پرونده PMD است یا در چارچوب پروتکل الحاقی هم چنین امکانی به آژانس داده خواهد شد؟
روایتی از هوشمندی ایران درباره پذیرش پروتکل الحاقی در سال 2003- همانطور که توضیح داده شد، در مذاکرات فعلی بر روی دسترسی مدیریت شده برای پرونده PMD مذاکره صورت می گیرد، اما در مورد پروتکل الحاقی، مذاکره ای در وین نداریم چون متن این این پروتکل در سال 2003 بین ایران و آژانس نهایی شده و مورد تایید طرفین واقع شده، اما به دلیل خلف وعده کشورهای غربی، توسط مجلس شورای اسلامی تصویب نشد و از همین رو در حال حاضر توسط ایران اجرا نمی شود. در همان سال 2003 با درایت مسئولان امر، در بخش c از بند 5 این پروتکل، حق ایران برای دادن جواب مثبت یا منفی به درخواست های آژانس برای دسترسی به اماکن یا افراد لحاظ شده است و در صورت جواب منفی ایران، طرفین طبق سازوکار مشخصی در مورد یک راه حل جایگزین توافق خواهند کرد.
5+1 مجاز به افزایش تعهدات ایران در پروتکل الحاقی نسبت به سال 2003 نیست
در صورت حصول توافق جامع در وین، متن پروتکل الحاقی به همان صورتی که در سال 2003 مورد تایید ایران قرار گرفت اجرا خواهد شد و کشورهای 1+5 مجاز به تغییر آن یا افزایش تعهدات ایران نیستند. همچنین باید در نظر داشت که جمهوری اسلامی ایران قبلا به مدت دو سال و نیم پروتکل الحاقی را بصورت داوطلبانه اجرا کرده است و تمامی اعلامیه ها (declaration) ها را تحویل آژانس داده است، لذا مسئولان و کارشناسان امر با تمامی جزییات آن آشنایی لازم را دارند. در مجموع می توان نتیجه گرفت که در اثر اقدامات مناسب قبلی، ایران در مورد پروتکل الحاقی هیچ نگرانی ای ندارد.
البته لازم به ذکر است که سوابق ناخوشایندی از عملکرد گذشته آژانس بین المللی انرژی اتمی در اذهان مسئولان و مردم کشورمان نقش بسته که این سوابق در تنظیم همکاری های آتی ما با آژانس کاملا لحاظ شده است.
* شایعاتی وجود دارد که در روزهای اخیر کشورهای 1+5 و بخصوص آمریکا از ایران خواسته اند که تعهداتی فراتر از آنچه در پروتکل الحاقی پیرامون راستی آزمایی فعالیت های هسته ای آمده است را بپذیرد و این یکی از مواردی است که وزیر خارجه ایران از آن به عنوان تغییر موضع طرف مقابل یاد کرده. آیا این امر صحت دارد؟
تاکنون تن به زیاده خواهی‌های 1+5 و بویژه آمریکایی‌ها نداده‌ایم
- اساسا زیاده خواهی خصوصیت همیشگی غرب در همه موضوعات است. اما هرگز تن به زیاده خواهی ها نداده ایم. علیرغم توافقات قبلی حاصل شده با کشورهای 1+5، تیم مذاکره کننده آمریکا همواره سعی می کند مطالبات جدیدی را در همه زمینه ها مطرح کند. خوشبختانه همانطور که مطلع هستید هیات مذاکره کننده ایرانی و در راس آن آقای دکتر ظریف موضع قاطع و شجاعانه ای را در قبال این زیاده خواهی های طرف های غربی اتخاذ کردند که در رسانه های ایرانی و خارجی نیز بازتاب گسترده پیدا کرد و حتی در شبکه های اجتماعی مجازی نیز به یک موج حمایت از مذاکره کنندگان کشورمان تبدیل شد.
* موضوع برداشته شدن تحریم های تسلیحاتی که مد نظر ایران است، آیا مربوط به موارد مندرجات در قطعنامه 1929 شورای امنیت است؟ و آخرین وضعیت مذاکرات در این زمینه چیست؟- به عنوان مقدمه باید گفت که از نظر ساخت ادوات و تسلیحات نظامی، به برکت انقلاب و خودباوری ملی تا کنون، کشورمان در این زمینه به خودکفایی دست پیدا کرده و تقریبا همه نیازهای نیروهای مسلح کشورمان بدون نیاز به واردات و از طریق تولیدات داخلی تامین می شود، تا حدی که در چند سال اخیر کشورمان به یکی از صادرکنندگان ادوات و تسلیحات نظامی تبدیل شده است. لذا کاهش محدودیت ها بر صادرات تسلیحات توسط کشورمان از اهمیت بیشتری نسبت به واردات این نوع تجهیزات برخوردار است.
مذاکرات فعلی درباره برداشته شدن تحریم‌های تسلیحاتی استبا این مقدمه در جواب سوال مطرح شده باید گفت که بله، مذاکرات و بحث های فعلی پیرامون برداشته شدن تحریم های تسلیحاتی علیه کشورمان معطوف به تحریم های وضع شده در قطعنامه 1929 شورای امنیت است. استدلال حقوقی مطرح شده توسط مذاکره کنندگان جمهوری اسلامی ایران برای این خواسته هم این است که قطعنامه 1929 به سبب فعالیت های هسته ای کشورمان وضع شده و از آنجا که بناست در صورت حصول توافق هسته ای، کلیه تحریم های ناشی از فعالیت های هسته ای کشورمان لغو شود، لذا کشورمان در تلاش است که همه تحریم ها از جمله تحریم های تسلیحاتی برداشته شود.
* به عنوان آخرین سوال، در صورت حصول توافق، در چه زمانی پرونده ایران از ذیل فصل هفتم منشور سازمان ملل خارج می شود؟
تلاش برای خروج ایران از ذیل فصل هفتم منشور سازمان ملل- باید توجه داشت که فصل هفتم منشور سازمان ملل به کشورهایی می پردازد که تهدیدی برای امنبت جهانی به شمار می روند و متاسفانه پرونده ایران به صورت غیر قانونی و بدون طی کردن مراحل آن طبق اساسنامه آژانس، از آژانس بین المللی انرژی اتمی به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع شد و بعد از چند مرحله، نهایتا تحت فصل هفتم این منشور قرار گرفت که تبعات نامطلوبی برای کشورمان بهمراه داشت و موجب تصویب مجموعا 6 قطعانمه علیه کشورمان شد. لذا در صورت حصول توافق جامع هسته ای، ضروری است تا هر چه زودتر پرونده هسته ای ایران از ذیل فصل هفتم خارج شود؛ موضوعی که اکنون مورد بحث طرفین در مذاکرات وین است. برای این منظور، کشورمان در تلاش است در تنظیم متن حقوقی قطعنامه شورای امنیت، دقت کافی مبذول شود.
دلایل مخالفت غرب با خروج سریع پرونده هسته‌ای ایران از شورای امنیت سازمان ملل
ازطرف دیگر، باید توجه داشت که پس از جنگ جهانی دوم، متفقین تلاش زیادی کردند تا جایگاه شورای امنیت به عنوان بالاترین نهاد و فصل الخطاب در عرصه بین الملل تثبیت شود و لذا با خروج سریع پرونده هسته ای کشورمان از ذیل فصل هفتم و کلا از شورای امنیت سازمان ملل بصورت جدی مخالفند و تسریع در این رخداد در حالیکه کشورمان به هیچ کدام از قطعنامه های قبلی شورای امنیت که از نظر آنها لازم الاجرا است، عمل نکرده را موجب از دست رفتن اعتبار شورای امنیت می دانند.