در حالی مطالعات طرح انتقال پایتخت از سوی دولت کلید خورد که به گفته محققان حوزه مخاطرات، از ۴۳ مخاطره موجود در دنیا، ۳۴ مورد آن در ایران رخ می‌دهد و ۹۷ درصد از شهرهای کشور در معرض خطر زمینلرزه قرار دارند و خطر فرونشست، ۳۰۰ دشت کشور را تهدید می‌کند.
به گزارش ایسنا، ایران، کشوری با تاریخی کهن و فرهنگی غنی، امروز در دل خود با چالش‌های بزرگ طبیعی روبه‌رو است. تهران، پایتخت پرجمعیت و پرهیاهو، همواره نمادی از پیشرفت و تلاش بی‌وقفه ایرانیان بوده است، اما پشت این شتاب و سرزندگی، تهدیدات طبیعی بزرگی نهفته است که هر روز به صورت آشکارتر، زندگی ساکنان این شهر را تحت تأثیر قرار می‌دهند.
گسل‌های فعال، آلودگی هوا، فرونشست زمین و خطرات ناشی از سیلاب‌ها همگی از تهدیدات جدی هستند که تهران را در معرض آسیب‌های فراوانی قرار دادهاند. این سؤال که آیا تهران باید همچنان به‌عنوان پایتخت باقی بماند یا زمان آن فرا رسیده که پایتخت به جایی امن‌تر منتقل شود، امروزه بیش از هر زمان دیگری مطرح می‌شود.
بررسی علمی این موضوع و ارزیابی تهدیدات طبیعی در سطح کشور نشان می‌دهد که انتخاب پایتختی جدید می‌تواند با چالش‌های جدید و هزینه‌های سنگینی همراه باشد. با این حال، برای ساختن آینده‌ای پایدارتر برای کشور، باید به انتخاب‌های مبتنی بر داده‌های علمی و ارزیابی‌های دقیق توجه کنیم، ولی آیا زمان تغییر پایتخت فرارسیده است؟
پاسخ به این سؤال می‌تواند سرنوشت آینده تهران و کشور را رقم بزند.
تاریخچه تغییر پایتخت در جهان به چندین دوره و کشور مختلف برمی‌گردد. در زیر به برخی از مهمترین نمونه‌ها اشاره می‌کنم:
پکن و نانجینگ (چین): در قرن ۱۵ میلادی، نانجینگ به عنوان پایتخت چین انتخاب شد، اما در سال ۱۴۲۱ پایتخت به پکن منتقل شد. این تغییر به دلایل استراتژیک و نظامی صورت گرفت و پکن به عنوان مرکز سیاسی و فرهنگی چین تبدیل شد.
کانبرا و سیدنی (استرالیا): در اوایل قرن ۲۰، استرالیا برای ایجاد یک پایتخت بی‌طرف بین دو شهر بزرگ سیدنی و ملبورن، کانبرا را انتخاب کرد. این شهر در سال ۱۹۱۳ تأسیس شد.
برلین و بُن (آلمان): پس از جنگ جهانی دوم، بُن به عنوان پایتخت آلمان غربی انتخاب شد. اما پس از تجدید وحدت (reunification) آلمان در ۱۹۹۰، پایتخت دوباره به برلین منتقل شد.
مکزیکو سیتی و تئوتی‌هواکان (مکزیک): در زمان امپراتوری آزتک، تئوتی‌هواکان به عنوان پایتخت انتخاب شد، اما در قرن ۱۶، با تأسیس مکزیکوسیتی توسط اسپانیایی‌ها، پایتخت به این شهر منتقل شد.
لاگوس و آبوجا (نیجریه): در سال ۱۹۹۱، نیجریه پایتخت خود را از لاگوس به آبوجا منتقل کرد. آبوجا به دلیل موقعیت مرکزی و دسترسی بهتر به مناطق مختلف کشور انتخاب شد.
پایتخت‌های موقت: در برخی کشورها مانند افغانستان، پایتخت‌های موقت به دلیل جنگ یا بی‌ثباتی سیاسی ایجاد شدند، مانند کابل که به‌عنوان پایتخت رسمی شناخته می‌شود ولی در دوره‌هایی از آن به دلیل ناامنی تغییراتی به وجود آمد.
این تغییرات معمولاً به دلایل استراتژیک، اقتصادی، اجتماعی یا سیاسی صورت می‌گیرد و هر کشور بر اساس شرایط خاص خود تصمیم به این کار می‌گیرد.
جاکارتا پایتخت اندونزی، سریع‌تر از هر شهر دیگری در جهان، در حال فرو رفتن در آب است. به همین دلیل دولت این کشور تصمیم گرفت پروژه جسورانه‌ای را برای ساخت یک پایتخت جدید از صفر در وسط جنگل آغاز کند.
دومین دوره ریاست جمهوری جوکو ویدودو در اواخر سال ۲۰۲۴ به پایان می‌رسد و این طرح بلندپروازانه قرار است بزرگ‌ترین میراث رئیس‌جمهور این کشور باشد. این پروژه برای نخستین بار در سال ۲۰۱۹ اعلام شد و ساخت شهر جدید از اواسط سال ۲۰۲۲ آغاز شد.
گفته می‌شود این شهر جدید به نام «نوسان‌تارا» که به زودی برای استقبال از اولین ساکنان خود آماده خواهد بود، همچون یک بوم نقاشی است که آینده در آن خلق خواهد شد.
جاکارتا که از زمان استعمار هلند در دهه ۱۶۰۰ پایتخت کشور بوده، به شدت شلوغ است. این شهر همچنین سریع‌تر از هر شهر دیگری در جهان در حال فرو رفتن در آب است و یکی از آلوده‌ترین شهرهای دنیا نیز محسوب می‌شود. ۴۰ درصد از این کلان‌شهر که جمعیتی ۱۰ و نیم میلیون نفری دارد، هم‌اکنون زیر سطح دریا قرار دارد.
پایتخت از دوران باستان تاکنون تحولات زیادی داشته است، به گونه‌ای که در دوره هخامنشی، پایتخت به صورت متمرکز نبود و شاهان از چند مرکز حکومتی استفاده می‌کردند. پاسارگاد، شوش، تخت جمشید و هگمتانه به عنوان مراکز حکومتی این دوره شناخته می‌شوند.
پایتخت‌های اشکانیان
اشکانیان نیز به دلیل شرایط اقلیمی و جغرافیایی، پایتخت ثابت نداشتند و شهرهایی مانند هگمتانه و صددروازه را مرکز حکومت قرار داده بودند.
پایتخت‌های ساسانیان
در دوره ساسانی، تیسفون به عنوان پایتخت اصلی انتخاب شد. این شهر به دلیل موقعیت استراتژیک و نزدیکی به رودخانه دجله اهمیت زیادی داشت.
دوره اسلامی و پایتخت‌های متنوع
با ورود اسلام به ایران، پایتخت بارها تغییر کرد. در دوره عباسیان، بغداد مرکز اصلی خلافت بود. در دوره آل بویه، شهرهایی مانند شیراز مرکز حکومت محلی شدند.
دوره صفویان
صفویان ابتدا تبریز را پایتخت خود قرار دادند، اما بعدها به دلیل تهدیدات عثمانی، قزوین و سپس اصفهان را به عنوان پایتخت انتخاب کردند.
دوره قاجار
قاجارها ابتدا تبریز و سپس تهران را به عنوان پایتخت انتخاب کردند. تهران به دلیل موقعیت جغرافیایی مناسب، نزدیکی به مراکز قدرت و دوری از مرزهای ناآرام، انتخاب شد. تهران از سال ۱۱۶۴ شمسی تاکنون پایتخت ایران است.
«موقعیت جغرافیایی و دسترسی بهتر به منابع و راه‌ها»، «امنیت و دوری از مرزهای ناآرام و تهدیدات خارجی»، «شرایط آب‌وهوایی مناسب‌تر برای سکونت و اداره حکومت»، «توسعه اقتصادی» و «ایجاد مراکز جدید اقتصادی و تجاری» دلایلی بود که تهران به عنوان پایتخت انتخاب شد.
ایده تغییر پایتخت از دهه ۱۳۶۰ به دلیل معضلات تهران مانند آلودگی هوا، ترافیک و زلزله‌خیزی مطرح شد. مهمترین طرح‌ها طرح جامع انتقال پایتخت است که در سال ۱۳۹۲ مطرح شد و شهرهایی مانند قم، کرج، سمنان و اراک به عنوان گزینه‌های احتمالی معرفی شدند.
در همه این طرح‌ها، وجود سایه سنگین هزینه‌های سنگین انتقال، پیچیدگی انتقال زیرساخت‌ها و عدم اجماع سیاسی، موانع اصلی اجرای این طرح بوده است و از سوی دیگر همه مناطق کشور در معرض مخاطرات قرار دارد.
تهران اکنون با چالش‌های متعددی چون «تراکم جمعیت»، «آلودگی هوا»، «خطر زلزله» و «تمرکز و تجمع امکانات اداری، سیاسی و اقتصادی» دست و پنجه نرم می‌کند، ولی تغییر پایتخت نیازمند تصمیم‌گیری‌های استراتژیک است و در این زمینه بسیاری از کارشناسان پیشنهاد می‌دهند به جای تغییر پایتخت، باید تمرکززدایی از تهران صورت گیرد و امکانات و زیرساخت‌ها در سایر شهرها توزیع شود.
به اعتقاد آنها از ۴۳ مخاطره موجود در دنیا، ۳۴ مورد آن در ایران رخ می‌دهد، ۹۷ درصد از شهرهای کشور در معرض خطر زمینلرزه قرار دارند و همه روستاها و شهرهای کشور در معرض خطر سیلاب هستند. همه تاسیسات کوهستانی کشور در معرض رانش زمین قرار دارند و ۳۰۰ دشت اصلی کشور در خطر فرونشست قرار دارند و این مورد از ۲۰ سال قبل از سوی سازمان زمین‌شناسی به نظام برنامه‌ریزی کشور اعلام شده است.
حدود ۲۰ سال است که خشکسالی با شدت و حدت‌های متفاوت بخش‌های مختلف کشور را تحت تاثیر قرار داده است و به تبع آن وقوع طوفان‌های ریزگرد با منشأهای داخلی و خارجی در لیست دیگر مخاطرات کشور قرار گرفته است. از این رو تغییر پایتخت در کشوری مانند ایران که با مخاطرات طبیعی متعددی روبه‌رو است، موضوعی بسیار پیچیده و چندبعدی است و هرگونه تصمیم‌گیری در این زمینه باید به تحلیل مخاطرات طبیعی، اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی وابسته باشد.
تأثیر مخاطرات طبیعی در مناطق مختلف به این شرح می‌تواند باشد:
| ردیف | مخاطره طبیعی | اثرات محیط زیستی |
| ۱ | زلزله | ایران یکی از زلزله‌خیزترین کشورهای جهان است |
| ۲ | سیل | مناطق مختلف ایران در معرض خطر سیلاب قرار دارند |
| ۳ | خشکسالی | کمبود منابع آبی و تغییرات اقلیمی این مخاطره را تشدید کرده‌اند |
| ۴ | رانش زمین | در مناطق کوهستانی و جنگلی شایع است |
| ۵ | طوفان‌شن‌وگردوغبار | به‌ویژه در استان‌های جنوبی و شرقی |
| ۶ | آتش‌سوزی جنگل‌ها | در مناطق شمالی مانند مازندران و گیلان |
| ۷ | آلودگی هوا | به‌ویژه در کلان‌شهرهایی مانند تهران، اصفهان و اهواز |
| ۸ | برف و کولاک | در مناطق کوهستانی |
| ۹ | فرونشست زمین | به دلیل برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی |
| ۱۰ | تغییرات اقلیمی | تأثیرات گسترده بر محیط زیست و کشاورزی |
| ۱۱ | حوادث صنعتی | انفجارها و نشت مواد شیمیایی |
| ۱۲ | آلودگی منابع آبی | ناشی از فاضلاب‌ها و صنایع |
| ۱۳ | آتش‌سوزی شهری | در ساختمان‌های بلند و بازارها |
| ۱۴ | بحران‌زباله و پسماند | عدم مدیریت مناسب پسماندها |
| ۱۵ | فرسایش خاک | به دلیل کشاورزی غیرعلمی و چرای بیش از حد |
| ۱۶ | کمبود انرژی | بحران تأمین برق و گاز |
| ۱۷ | آلودگی‌های صنعتی | انتشار گازها و آلاینده‌ها |
کشور با چنین وضعیت مخاطرات طبیعی در تلاش است تا چالش‌های تهران را با انتقال آن به شهر دیگری حل کند و از سوی رئیس‌جمهور، انجام مطالعات طرح انتقال پایتخت به دکتر عارف مأموریت واگذار شده است و از این طریق طرح انتقال پایتخت رسما کلید خورد و اینکه به چه میزان از متخصصان و صاحب‌نظران در این طرح مدد گرفته می‌شود، موضوعی است که در پایان طرح می‌توان به آن پاسخ داد، ولی آنچه که اکنون محققان این حوزه مطرح می‌کنند، آن است که در طرح انتقال پایتخت حتما باید به زیر ساخت‌های شهری توجه شود تا شهرهای دیگر همانند تهران با کوهی از بحران‌ها مواجه نشوند.