این روزها مرمت بنای شاخص و البته مهجور مَدرس ابن‌سینا ازسوی سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان درحال انجام است. اقدامی که ازسوی برخی کارشناسان مرمت و باستان‌شناسی، بدون مطالعات جامع انجام شده و نه فقط به‌لحاظ باستان‌شناسی، بلکه از نظر اقدامات مرمتی درحال انجام در این بنا نیز ایرادهایی وارد است.
به گزارش ایسنا، مدرس ابن‌سینا یا مدرسه علائی که به دوران دیلمی تعلق دارد و در محله دردشت و کوچه پاگلدسته واقع است، یادآور زمانی است که شیخ‌الرئیس در اصفهان سکونت داشت و بنای یادشده محلی برای تدریس او بود. فارغ از مباحث مرتبط با محل دفن ابن‌سینا در همدان یا اصفهان، مدرس ابن‌سینا بنایی است که تا حدود یک قرن از آن صحبتی به میان نیامد و می‌دانیم در دوران پهلوی نیز به زورخانه تغییر کاربری داد.
محسن جاوری، عضو هیئت علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه کاشان که سال ۱۳۷۶ در مدرس ابن‌سینا به یافته‌هایی طی یک کاوش باستان‌شناسی دست یافته است، در این‌باره گفت: در آن سال چون قرار بود یک کار مرمتی در این بنا انجام شود فرصتی هم برای حفاری باستان‌شناسی حاصل شد و در آن، داده‌های خیلی جالبی به‌دست آمد.
او با اشاره به اینکه مدرس ابن‌سینا در اوایل دوره پهلوی تغییر کاربری داد و به‌عنوان زورخانه استفاده می‌شد، ادامه داد: با توجه به این تغییر کاربری، دورتادور آن سکویی در دو پله یا دو تراس برای نشستن ورزشکاران زورخانه ایجاد شده بود.
جاوری توضیح داد: من کف این بنا را کاوش کردم و در آن، یک حوض هشت‌گوش کوچک دقیقاً در قسمت میانی به‌دست آمد و یک لایه پایین‌تر از آن نیز اثر یک تدفین در راستای همان چیزی به‌دست آمد که به آن دفن اسلامی گفته می‌شود یعنی جهت آن مشخص بود، دو عدد پا نیز از این یافته، باقی مانده بود و بقیه‌اش تخریب شده بود و اثر دیگری از آن وجود نداشت.
من در همان سال این دو پا را به اداره میراث فرهنگی استان اصفهان منتقل کردم و در انباری متعلق به این اداره قرار داده شد. اواخر سال قبل نیز برای یافتن این دو پا در انبار اداره جست‌وجوی زیادی کردم تا حداقل از روی اطلاعاتی مانند DNA سن و جنسیت را تشخیص دهیم، ولی چیزی به‌دست نیاوردم!
این استاد دانشگاه اشاره کرد: درباره این یافته‌ها هیچ‌کس اطلاعاتی ندارد و تنها مرجع این موضوع، خود من هستم. همان سال یک گزارش از یافته‌ها به آرشیو میراث فرهنگی استان تحویل دادم، ولی هیچ مدارکی از آن ندارم و به‌صورت مقاله هم منتشر نشده است.
او درباره ضرورت تداوم کاوش‌ها در زمان کنونی نیز گفت: زیرِ لایه تدفین عملاً چیزی نیست. لزومی برای حفاری وجود ندارد، چون چیز دیگری وجود ندارد و همه اطلاعات در همان سال به‌دست آمد. همان سال من از روی سطح فعلی تا عمق ۱.۵ متر را حفاری کردم و اثر تدفین را در آنجا پیدا کردم و لزومی بر لایه‌نگاری در این بنا وجود ندارد.
اگرچه جاوری، تداوم کاوش باستان‌شناسی در مدرس ابن‌سینا را ضروری نمی‌داند، اما علی شجاعی اصفهانی، عضور هیئت علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه هنر اصفهان درباره این اظهارات و ضرورت کاوش در بناهای تاریخی و به‌طور خاص مدرس ابن‌سینا گفت: بناها و محوطه‌های تاریخی مانند متون دست اول و متون پایه به خوانش‌های متعدد نیاز دارند و موضوع مطالعه روی آنها هیچ‌وقت پایان پیدا نمی‌کند.
همواره سوالات جدید و پیشرفت‌هایی که در دانش باستان‌شناسی و علوم وابسته رخ می‌دهد، زمینه را برای مطالعات آینده آشکار می‌کند؛ به این دلیل است که ضرورت انتشارات چه در مطالعات باستان‌شناسی و چه اقدامات مرمتی، مسئله بسیار مهمی است که راه را برای جهت‌گیری مطالعات بعدی مشخص می‌کند، اما آن‌طور که باید جدی گرفته نمی‌شود.
او ادامه داد: اهمیت قبه مدرس، همتای دو گنبدخانه مسجدجامع اصفهان است و قطعاً در زمان ساخت این دو گنبد، بنای مدرس جلوی چشم سازندگان بوده و از آن ایده گرفته‌اند. از این رو، چه از نظر حضور ابن‌سینا در این بنا و همین‌طور معماری، بنای مدرس اهمیت زیادی دارد که مورد غفلت قرار گرفته است.
شجاعی بیان کرد: در رابطه با بنای مدرس مطالعات جدیدی در قالب یک پایان‌نامه در دانشگاه هنر اصفهان انجام شد که نشان می‌دهد در صورت پذیرش مقبره ابن‌سینا در این مکان، ما احتمالأ با یک سردابه در بنا مواجه باشیم و زمان مرمت، فرصت مناسبی است که بتوان این فرضیه را راستی‌آزمایی کنیم.
عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان گفت: هنوز پروژه‌های مرمتی با وجود سابقه طولانی که در اصفهان دارند، به آن بلوغی نرسیده‌اند که از تخصص باستان‌شناس برای انجام بهتر مرمت استفاده کنند و البته این مشکل با باستان‌شناسان دوران اسلامی نیز هست که به‌واسطه تعدد آثار منقول و غیرمنقول عمدتاً درگیر مطالعات تاریخ هنر می‌شوند و فعالیت‌های میدانی باستان‌شناسی را مورد غفلت قرار داده‌اند. هم‌افزایی دو تخصص باستان‌شناسی و مرمت بنا امکان برخورد صحیح با بنا را به نحو شایسته فراهم خواهد کرد.
او با بیان اینکه «باستان‌شناسی بناهای پابرجا» به‌عنوان یکی از شاخه‌های باستان‌شناسی به چنین مقوله‌هایی می‌پردازد و با روش‌های خود امکان کاوش عمودی و افقی در بنا و اطراف آن را فراهم می‌کند، ادامه داد: در بنای مدرس ابن‌سینا علاوه بر کاوش عمودی و فهم شرایط زیر زمین، لایه‌های مختلف خود بنا و فضاهای آن نیاز به تحقیق جدی است. مثال واضح آن ورودی اصلی بناست که محل آن متفاوت از ورودی کنونی و اتاق کوچکی در بناست که فهم کارکرد آن نیاز به انجام مطالعات باستان‌شناسی دارد.
این استاد دانشگاه یادآوری کرد: مسئله مهم دیگر در رابطه با مدرس ابن‌سینا، فضاهای مفصل تخریب‌شده‌ای است که شواهد آن در زیرِ زمین قابل ردیابی است. این اندک بخش باقی‌مانده قسمت کوچکی از یک مجموعه وسیعی است که شواهد تاریخی، بناهای موجود در کنار قبه و توپوگرافی کنونی زمین موید آن است. بنابراین هر دو موضوع «باستان شناسی بنا» و «باستان‌شناسی شهری» در این موضوع نیاز به فعالیت دارد.
بخش دیگری از موضوع مورد بحث درباره مدرس ابن‌سینا، شیوه مرمتی است که اکنون از سوی سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان در این بنا در حال اجراست و از نگاه برخی کارشناسان حوزه مرمت با ایرادهای بسیاری همراه است. اگرچه محمدعلی ایزدخواستی، مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان در این‌باره گفت: ارشدترین کارشناسان حوزه مرمت کشور روی تمام مراحل مرمت این بنا کار کرده‌اند و به این شکل نبوده است که یک استادکار کار کند. باستان‌شناس و ناظر مقیم هم روی پروژه داشتیم.
ما در سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری، تیم مرمت و باستان‌شناسی داریم، البته جزو پرسنل ما نیستند و در واقع مشاورانی هستند که از بیرون با آنها کار می‌کنیم، مثلاً در این مورد، مشاور سازه مرمتی کسی است که بیش از۱۰ سال مشاور مرمت پروژه‌های تاریخی این شهر بوده است. در واقع اساتید پیشکسوتی هستند که سال‌ها مشاور پروژه‌های مرمت یا باستان‌شناسیِ سازمان بودند.
او ادامه داد: برای مرمت این بنا مطالعات لازم انجام شده، باستان‌شناسی هم داشته و همه این موراد براساس ضوابط خودش انجام شده است. البته پروژه هنوز تمام‌شده نیست. به‌دلیل وضعیت اضطراریِ ایجادشده در این بنا و شدت رطوبت اطراف بنا که بالارونده و خطرناک بود ضرورت داشت که ما سریعاً زمین را باز کنیم تا رطوبت خارج شود و به پی و جداره‌ها نزند که این اقدام انجام شد.
ایزدخواستی توضیح داد: ما از سونداژ شروع کردیم، یعنی حدود پنج ماه پیش یک سونداژ اولیه انجام شد تا سنجش زمین را انجام دهیم. نمونه خاک برداشته و بررسی شد. چند جلسه کارشناسی داشتیم که بهترین اساتید حوزه مرمت نظرشان دادند و به اولین دستور کارها رسیدیم که درحال انجام است.
او افزود: در عملیاتی که تا این لحظه انجام شده، هنوز به بستر تاریخی نرسیده‌ایم، چراکه بستر تاریخی خیلی پایین‌تر از کف موجود بناست و حتی در دوره پهلوی نیز بستر پایین‌تر از بستر موجود بوده است. این مدرس حدوداً ولی نه به‌طور دقیق در ۵۰ سال اخیر حداقل ۱.۵ متر بالا آمده است؛ اما بنا به شواهد ثبت‌شده، این بنا پله خورده و پایین می‌رفته و آن شکل سردابی که در برخی متون وجود دارد قاعدتاً خیلی پایین‌تر از کف فعلی بناست. بنابراین هنوز به بستر تاریخی نرسیده‌ایم اما نظارت گذاشتیم که یک درصد اگر چیز با ارزشی وجود دارد، احصا شود.
مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان یادآوری کرد: تمام اتفاقات مرمتی که تا این لحظه انجام شده، در بستر غیرتاریخی این بنا بوده است و ما هنوز به بستر تاریخی نرسیده‌ایم. ضمن اینکه هدف اصلی این بود که رطوبتی در زیرِ زمین حبس و اشباع شده است و آجرها را پوک کرده بود، آزاد شد.
ایزدخواستی گفت: زمان اتمام پروژه هنوز مشخص نیست و در حال تصمیم‌گیری هستیم که آیا به بستر تاریخی رسیده و پایداری را در قسمت تاریخی انجام دهیم یا به همین وضعیت بازگردیم. در مرمت، وقتی یک‌جا را باز می‌کنیم و به پایین می‌رویم تازه اطلاعات جدیدی هویدا می‌شود، همان‌طور که درباره گذر کمر زرین این‌طور بود و تصمیمی که ما در پایان مرداد گرفتیم با آن اطلاعاتی که در اردیبهشت داشتیم زمین تا آسمان تفاوت می‌کرد. داده‌ها هنوز در حال تحلیل است و تا قطعی نشده است، نمی‌توان درباره‌اش صحبت کرد.
او درباره شرایط فعلی مدرس ابن‌سینا در زمینه رطوبت نیز توضیح داد: رطوبت داخلی کاملاً کنترل شده، البته پروژه هنور تمام نشده است. آن چیزی که در داخل اتفاق افتاد این است که حداقل، رطوبت داخلی آزاد شده و الان خطری از داخل، بنا را تهدید نمی‌کند. بعد از این هم به دنبال راهی هستیم که بتوانیم رطوبت‌های خارجی را کنترل کنیم، هرچند منبع در ملک شخصی افراد است و کار ما را خیلی سخت می‌کند.
با این وجود و درحالی که مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان تمام‌قد از شیوه مرمت در این بنا دفاع می‌کند، اما بسیاری از کارشناسانِ این حوزه اعتقاد دارند مرمتی که توسط این سازمان در مدرس ابن‌سینا درحال انجام است ایرادهای فراوانی دارد. آنها معتقدند که «قبل از اقدام برای انجام هر مرمت از جمله مدرس ابن‌سینا، طرح مرمت نیاز است که انجام مطالعات تاریخی و معماری در این طرح از ضروریات است، اما به نظر نمی‌رسد که در این زمینه و آن‌طور که شایسته این مدرس ابن‌سینا است پژوهشی از سوی تیم مرمتیِ آن انجام شده باشد. در صورتی که مجموعه این اطلاعات باید در طرح مرمت دیده شود و به اجرای پروژه کمک کند.»
موضوع دیگری که کارشناسان مطرح کرده‌اند این است که «فن‌شناسی درباره مدرس ابن‌سینا به‌صورت دقیق انجام نشده و بدون انجام این مرحله، اجرای پروژه مرمت آن آغاز شده است، درحالی که شناسایی مصالح و تکنیک‌های اجراشده در دوره ساخت بنا اهمیت بسیاری دارد. ضمن اینکه پیش از اجرای مرمت باید آسیب‌شناسی بنا به‌طور دقیق انجام شود.
در این زمینه آیا عامل ایجاد رطوبت به‌عنوان مهم‌ترین آسیب در مدرس ابن‌سینا شناسایی و حذف شده یا بدون حذف عامل رطوبت‌زا نسبت به انجام مرمت اقدام شده است؟! آیا مرمت این بنا قرار است محدود به تقویت پی باشد یا اقدامات دیگری نیز انجام خواهد شد. درواقع گاهی اقدامات فرا کالبدی اهمیت بسیاری بیشتری نسبت به اقدامات کالبدی دارند، بر این اساس آیا درباره مرمت مدرس ابن‌سینا فقط به اقدامات کالبدی بسنده می‌شود؟»
ازسوی دیگر «در مرمت مدرس ابن‌سینا به استفاده از مصالح همخوان با بنا، حفظ اصالت و حداقل مداخله در بنا و رعایت اصل برگشت‌پذیری توجهی نشده، درحالی که این موضوع نیز جزو ضروریات و البته بدیهی‌ترین نکاتی است که باید در هر پروژه مرمتی رعایت شود.» ضمن اینکه کارشناسان این پرسش را نیز مطرح کرده‌اند که «آیا اقدامات لازم برای مهار شدن گنبد مدرس انجام شده است؟ آیا حریمی برای این بنا درنظر گرفته است؟» این‌ها پرسش‌هایی است که سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان و تیم مرمتی حاضر در مدرس ابن‌سینا باید درباره آنها چاره‌ای عالمانه اندیشیده باشند.
یکی دیگر از مباحث مطرح‌شده این است که «در هر پروژه مرمتی، تنها در صورتی از بازدید علاقه‌مندان ممانعت می‌شود که احتمال آسیب به آنها وجود داشته باشد و تیم اجرایی حق ممانعت از حضور افراد برای بازدید از بنای در حال مرمت و مشاهده مراحل پروژه را ندارد. این درحالی است که طبق شنیده‌ها تیم مرمتی حاضر در مدرس ابن‌سینا از ورود تعدادی از بازدیدکنندگان (که البته از متخصصان امر مرمت و باستان‌شناسی هستند) ممانعت کرده است.»
در این زمینه باید اشاره شود که مجریان مرمت مدرس ابن‌سینا درحالی که ابتدا برای مصاحبه و ارائه تصاویری از مراحل مرمت به ایسنا اظهار تمایل کرده بود، اما در ادامه به تماس‌های مکرر خبرنگار ایسنا پاسخ ندادند و اعلام کردند که از طرف سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان، منع مصاحبه شده‌اند و مصاحبه باید بعد از پایان پروژه انجام شود.
کارشناسان همچنین معتقدند که «مدرس ابن‌سینا به‌عنوان یک بنای ارزشمند متعلق به دوران دیلمی، محل آزمون و خطا و حضور افراد کم‌تجربه نیست، ضمن اینکه به جای نگاه مرمتی، نگاه عمرانی سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان بر این پروژه حاکم شده است.» آنها این نکته را نیز مطرح می‌کنند که «افرادی که مدیرعامل این سازمان از آنها به‌عنوان بهترین و ارشدترین کارشناسان حوزه مرمت کشور به آنها اشاره می‌کند چه کسانی هستند؟ لقب بهترین‌ها با چه معیار و بر چه اساسی برای آنها انتخاب شده و صلاحیت‌ها ازسوی کدام مرجع تعریف شده که نام بهترین‌ها برای این افراد لحاظ شده است؟»