دکتر منوچهر جهانیان*
دوم اسفند یا 21 فوریه به عنوان روز جهانی راهنمایان گردشگری نام گذاری شده است. گردشگری در عین سادگی و لذت بخشی و جذابیت های آن از جمله پیچیده ترین صنایع خدماتی به شمار می رود که تبدیل منابع به محصول و مصرف آن همزمان صورت می پذیرد.
لذا گردشگر به مثابه مصرف کننده به نوعی از اجزای تولید محسوب شده و خود در فرآیند تولید و تبدیل منابع به محصول مشارکت دارد.
از این رو می توان گفت فعالیت های گردشگری یکی از دشوارترین امور خدماتی جهان محسوب می شود که باید به تمام وجوه آن اعم از فرهنگ، تاریخ، تمدن، نوع روابط و تعامل مردمان و دولت ها مورد توجه جدی قرار گیرد. از آن به عنوان دیپلماسی گردشگری برای توسعه روابط فرهنگی، تعامل و توجه به قرابت ها و ویژگیهای فرهنگی و اجتماعی مردمان و گردشگران جوامع میزبان و تاثیرگذاری آن بر روابط دیپلماتیک رسمی مورد توجه جدی قرار می گیرد.
اهمیت گردشگری و اثرات آن بر فعالیت های اقتصادی، کارآفرینی و رونق اقتصادی؛ وجوه تمایز آن از سایر بخش های اقتصادی و خدماتی به لحاظ کارکرد و اثرات مستقیم و غیر مستقیم و معرفی فرهنگ، تاریخ، تمدن و زیبایی های یک کشور و خدمات جامعه میزبان به گردشگران، تحرک و پویایی سایر بخش های صنعتی و خدماتی و ارتباط آنها با این بخش می تواند از گردشگری، صنعتی خدماتی با کارکرد اقتصاد مقاومتی که در مسیر توسعه و شکوفایی گام های بلند، اساسی و ارزشمندی را برداشته، بسازد.
در این میان یکی از ارکان مهم و تاثیرگذار بر توسعه و پویایی گردشگری، راهنمایان گردشگری و نقش و اهمیت آنان در این عرصه است که باید با شناخت و آگاهی و درک آن به درستی مورد توجه جدی از سوی دست اندرکاران و متولیان این حوزه قرار گیرند.
در سال ۱۹۸۵ برای نخستین بار «سالنامه تحقیقات گردشگری» به موضوع نقش و اهمیت راهنمایان گردشگری اشاره کرد. راهنمایان گردشگری پس از گردشگری انبوه به صورت جدی تر مطرح شدند و امروزه چنان اهمیتی پیدا کرده اند که بدون در نظر گرفتن نقش و اهمیت آنان نمی توان گردشگری را سازماندهی کرد.
تحقیقات بسیاری پیرامون اهمیت راهنمایان گردشگری انجام گرفته است. اما باید به این نکته توجه داشت که راهنمایان گردشگری صرفا راهنمای تور نیستند، راهنمایان محلی و ارگان های متولی گردشگری نیز خود به عنوان راهنمای گردشگری در نظر گرفته می شوند که به نوعی سفیران فرهنگی و معرف فرهنگ، تاریخ، تمدن، مهمان نوازی، زیبایی ها و ارائه کننده تصویری جامع و کامل از یک مقصد در یک کشور و یک منطقه جغرافیایی با رنگ آمیزی هنرمندانه وخلاقانه تاثیر گذارند که می توانند هر یک از گردشگران را به معرف زیبایی ها و جاذبه های متنوع گردشگری به هموطنان خود تبدیل کرده و آنان را در سفر به آن مقصد و کشور و یا منطقه جغرافیایی ترغیب و تشویق کنند.
نتایج تحقیقات نشان می دهد، نقش و عملکرد راهنمایان گردشگری چنان حائز اهمیت است که عملکرد نامطلوب آنان، سبب بروز نارضایتی گردشگران شده و در نتیجه برداشت منفی در تجربه آنان پیرامون سفر به همراه خواهد داشت. از این رو راهنمایان در تجربه اندوزی گردشگران، افزایش سطح لذت و رضایتمندی و نیز درک و شناخت فرهنگی به گردشگران نقش بسیار مهمی ایفا می کنند. بیشتر مسؤولیت و تعهدات برای مشارکت راهنمایان صرفا مادی نبوده و عناصر غیر مادی و رویکرد معنوی نزد آنان اهمیت بیشتری دارد.
در مطالعات گردشگری، راهنمایان به عنوان یکی از عناصر پایداری فرهنگی اند که برای معرفی و بهتر شناساندن محیط، مقصد و ویژگیهای آن حائز اهمیت هستند.
به نوعی می توان گفت: راهنمای گردشگری ارائه کننده اطلاعات، تسهیل کننده روابط اجتماعی، مبانی فرهنگی، انگیزاننده، حافظ ارزش ها، مفسر محیط طبیعی و فرهنگی، هستند. همچنین راهنمای گردشگری نقش های دیگری از جمله آموزش، روابط عمومی، حل کننده مشکل، مشاور و معتمد برای جوامع میزبان و گردشگران هستند.
یک راهنمای گردشگری پیش از آن که مفسر و روایت گر ویژگی های محیطی مقصد گردشگری باشد، یک شخص قابل اعتماد برای ایجاد انگیزه، باورمندی، امیدبخشی، کسب تجربه و ایجاد انگیزه و نگرش افراد از سفر و گردشگری است. راهنمای گردشگری بیش از آن که صرفا حضور فیزیکی داشته باشد، نقش معنا بخشی ذهنی و تصویرسازی آنان به لحاظ فرهنگی بسیار با ارزش است.
" کوهن " از جمله محققانی است که اولین بار به اهمیت و نقش راهنمایان گردشگری اشاره کرد. در نگاه وی دو نقش مهم می توان برای راهنمایان گردشگری به صورت ویژه تعیین کرد: اول واسطه اجتماعی و دوم واسطه فرهنگی.
واسطه اجتماعی ارتباط با گردشگران در یک محیط اجتماعی است و واسطه فرهنگی به تبادل و تعامل فرهنگی میان گردشگر و راهنما و جامعه میزبان تاکید دارد که یک ارتباط میان فرهنگی بین گردشگر و راهنما وجامعه میزبان- بین فرهنگ گردشگر و فرهنگ راهنما به عنوان نماینده مقصد- ایجاد می کند.
در گذشته که سفرها به صورت گسترده و اصطلاحا انبوه انجام می گرفت، گردشگر در اندیشه تجربه و کسب آگاهی از سفر نبوده است، اما پس از گذشت زمان در دنیای مدرن با گردشگرانی مواجه می شویم که به گفته مک کنلدر جستجوی عناصر زیبایی شناختی هستند، گردشگر نگاه دقیق تری پیدا کرده، تجربه و کسب رضایت اهمیت بیشتری یافته و دانش اندوزی از جمله انگیزه ها و دلایل سفر از نگاه گردشگر محسوب می شود. به گفته محققان، «گردشگری به مثابه یک زندگی است که می تواند آموخته های بیشماری برای انسان به همراه داشته باشد.»
در دنیای امروزی گردشگری به عنوان یکی از مهمترین وجوه زندگی افراد مورد توجه قرار گرفته است و در سطح بین المللی بسیار حائز اهمیت است و امروزه به عنوان یکی از بارزترین جریان ها در سطح بین الملل مطرح می شود. در حال حاضر اهداف توسعه بین المللی گردشگری در راستای تحقق پایداری است. پایداری در همه جوانب اقتصادی، سیاسی، زیست محیطی، اجتماعی و فرهنگی.
ارائه الگوهای پایدار تولید و مصرف، حفاظت وصیانت از محیط زیست و محیط های فرهنگی و اجتماعی، از جمله رویکردهای پایداری در توسعه بین المللی گردشگری محسوب می شوند.
در دنیایی که گردشگر با آگاهی و کسب تجربه به سفر می رود، در دنیایی که سفر به عنوان ابزار و وسیله ای برای بازیابی روحی و روانی انسان تلقی می شود، هدایت سفر و گردشگری اهمیت بیشتری یافته و نمی توان بی اهمیت از کنار آن عبور کرد. از آنجایی که گردشگران شبیه هم نبوده و با هم تفاوت دارند، لذا نوع رفتار و عملکرد و نقش و اهمیت راهنمای گردشگری بیش از پیش مورد توجه قرار دارد.
راهنمایان گردشگری علاوه بر مهارتهای ارتباطی و آگاهی به تاریخ و ویژگی های مقصد گردشگری، باید انگیزه و تعهد بالایی در قبال گردشگران داشته و بتوانند نقش بسزایی در ایجاد تجربه دل انگیز و لذت بخش در میان گردشگران ایفا کنند. القای مبانی و مفاهیم پیرامون مقصد، ارزش های فرهنگی، فرهنگ عامه، آداب و رسوم مقصد به گردشگران، ایجاد انگیزه و القای حس خوب و تصویر مثبت در گردشگران نسبت به مقصد گردشگری، ایجاد آگاهی و اطلاعات مورد نیاز، با هدف تامین پایداری، می تواند گردشگران را بیش از پیش به مقصد و تجربه کسب شده راضی و خشنود کند.
از همین رو تاکید به نقش راهنمایان گردشگری در تحقق اهداف، سیاست ها و برنامه های توسعه فعالیت های گردشگری، باید مورد توجه جدی قرار گیرد. راهنمایان گردشگری از ارکان ارتباطی ارائه کنندگان خدمات گردشگری مقصد با گردشگران هستند.
از این رو با توجه به دانش و سطح آگاهی و اطلاعات گردشگران و انتظارت آنان از جوامع میزبان و مقاصد گردشگری، جایگاه و اهمیت راهنمایان گردشگری و نقش آنان در توسعه فعالیت های گردشگری مهم و ارزشمند است. با توجه به فراگیری بیماری " کوید19 " در دو سال اخیر در جهان بسیاری از مشاغل و کسب و کارهای گردشگری با آسیب های جدی مواجه شده اند و حتی بسیار تعطیل و به ناچار از این صنعت به سایر مشاغل کوچ اجباری نموده اند!
در بسیاری از کشورها حمایت های جدی از کسب و کارهای گردشگری و بویژه از راهنمایان گردشگری صورت پذیرفته است! امیدواریم دولت و وزارت میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی و فراکسیون گردشگری مجلس شورای اسلامی برنامه های حمایتی از راهنمایان گردشگری طراحی و تدوین نموده و بصورت عملی بخشی از آسیب های وارده به راهنمایان که در خط مقدم و پیشقراولان توسعه گردشگری هستند بعمل آورند.
قطعا در پساکرونا راهنمایان نقش و وظیفه مهمی بر عهده خواهند داشت،که در تعامل و همکاری با سایر ذینفعان صنعت گردشگری می توانند در جهت جذب گردشگران بیشتر در مقصدها و قطب های گردشگری در جهت بهره مندی از اقتصاد گردشگری و دیپلماسی فرهنگی گردشگری ایفای نقش نمایند.
*رییس کانون هماهنگی دانش،صنعت و بازار گردشگری/ رییس دانشکده علوم گردشگری و نایب رییس انجمن علمی گردشگری ایران