نگاهی به آئین های ازدواج در میان مردم عرب خوزستان

يك دوستدار ميراث فرهنگي گفت: عروسي در ميان مردم عرب آداب ويژه‌اي دارد.

قاسم منصور آل‌كثير در گفت‌وگو با ايسنا بيان كرد: در جوامع انسانی، تنوع بسیار گوناگونی در ساخت و نحوه شکل‌گیری خانواده‌ها از فرهنگی به فرهنگ دیگر وجود دارد، یکی از مقدمات این شکل‌گیری‌ها مراسم ازدواج است. مراسم ازدواج یا در زبان عامیانه "عروسی" مراسمی سنتی یا آیینی است که طی آن آغاز یک ازدواج و زندگی مشترک زوجي جشن گرفته می‌شود. این مراسم در کشورها، فرهنگ‌ها، ادیان و مذاهب، گروهای قومی و حتی طبقه هاي گوناگون اجتماعی به اشکال مختلف برگزار می‌شود.

وي افزود: جشن عروسی از بحث کارکردی ازدواج جدا بوده زيرا بخش قانونی و کارکردی آن در کشورهای گوناگون معمولا در دفاتر قانونی انجام می‌شود، اين در حالي است كه بخش کارکردی ازدواج در بین عرب‌های خوزستان با آداب و رسومی خاص همراه است. پسر عرب زمانی به خواستگاری دختر مورد انتخاب خود می‌رود که اطمينان كافي از نبود "ناهی" یا معترض در بین خویشاوندان درجه اول خانواده‌ دختر داشته باشد.

او خاطر نشان كرد: در صورتي كه "ناهی" اي نسبت به این خواستگاری نباشد، جوان عرب مرحله اول را شروع می‌کند که در اصطلاح این مرحله را المشية یا المشاية (خواستگاری) گویند. البته رفتن مادر پسر به خانه دختر قبل از مشایه و دیدن دختر و رد و بدل شدن گفت‌وگوهایی بین زنان تقریبا درکشور بین همه‌ اقوام متداول و مرسوم است. مثلا زنان عرب برای نشان دادن رضایت خود از خواستگاری و آمدن خانواده‌پسر معمولاً می‌گویند: "مکانکم مفروشه" یعنی جای شما فرش شده است، که اين امر در فرهنگ عرب نشان دهنده‌ رضایت به خواستگاری است. قبل از نشست رسمی، خانواده‌ داماد برای دختر انگشتر، عبایه (چادر عربي) و قواره یا لباس به منظور نشان می‌آورند که به آن "نیشان" می‌گویند. در واقع نوعي نامزدي محسوب مي‌شود كه از آن روز به بعد زوجین وارد دوره‌ نامزدی می‌شوند.

خواستگاری

اين دوستدار ميراث فرهنگي توضيح داد: عرب‌ها جلسه‌ خواستگاری را "خطبه" نیز می‌گویند. "خطبه" دارای آداب خاص خود است. پدر دختر بعد از مشورت با برادران خود و دادن جواب مثبت به خانواده‌پسر، آماده ‌برگزاری مراسم بعدی که یکی از مهم‌ترین مراسم خواستگاری در بین عرب‌ها به شمار مي‌رود، می‌شود. در این مراسم مهریه که معادل آن در عربی كه در فرهنگ لغت عبدالنبی قیم "صداق" ترجمه شده و خرید وسایل زندگی زوجین ، تعیین می‌شود . این مراسم را دربین مناطق مختلف خوزستان با نام‌های متفاوتی می‌شناسیم، مثلا در دزفول، شوش، شهر حر، مناطق مرزی صرخه و کعب، سوسنگرد، بستان، هویزه، منطقه مرزی رفیع، ملاثانی، ویس و چند مکان دیگر آن را " َگَی" (با فتحه بر روی گاف) می‌نامند.

وي ادامه داد: مراسم "گی" نام‌های دیگری دارد، برای مثال مردم عرب آبادان، شادگان، خرمشهر و اطراف آن این مراسم را "قطع حق" مي‌گويند. در میان مردم عرب خوزستان به دليل اين كه در برخی مواقع قاف، گاف تلفظ می‌شود، به اين آيين به زبان محلی "گطع الحگ" و خطبه هم می‌گویند. در اهواز نیز اين مراسم به نام‌هاي ديگري هم‌چون گی، صداق، عده (اتعدی) و صیاگ خوانده مي‌شود. مردم امیدیه، خلف آباد و آن نواحی بیشتر آن را صداق یا صیاگ می‌خوانند. اصولا مراسم َگی در خانه دختر و یا اقوام نزدیک آن اجرا می شود. تا آن‌جايي كه ممكن است سعی می‌كنند در یک مضیف (مكان پذيرايي) بزرگ یا حسینه‌ای این كًعدة (نشست) برگزار شود.

او يادآور شد: در اين مراسم خانواده‌ پسر يك روحانی و تعدادی از ریش سفیدان قوم‌ و خویش و آشنا خود را به همراه می‌آورند و سعی مي‌كنند از اشخاص موقری دعوت بعمل آورند كه نزد خانواده‌ عروس دارای منزلت و احترام باشند. در برخی مناطق حتما یک سید نیز به دعوت خانواده پسر در این مراسم شرکت می‌کند. حضور سید در این مراسم به این دلیل است که عرب‌های خوزستان برای سادات مقام و ارج خاصی قايلند. در این مراسم تنها آقایان حضور دارند و خانم‌ها غالبا در خانه‌ای دیگر منتظر نتیجه مراسم هستند.

آل‌كثير گفت: هدف از برگزاری این جلسه، توافق بر سر میزان صداق یا مهریه‌ عروس است. در صورتی كه ازدواج فامیلی باشد، مبلغ مهریه، سطح مخارج عروسی و تهیه جهیزیه براي داماد بسیار كمتر از ازدواج با دختر غريبه است. در چنين ازدواج‌هايي مبلغی نیز خانواده پسر به عنوان حق زن به خانواده دختر داده تا با آن وسایل و جهیزیه خریداری شود. پس از وفاق بر ميزان مهریه ختم مراسم با صلوات به پایان می‌رسد. شایان ذکر است که در برخی مناطق استان در پایان این مراسم فاتحه‌ای برای حضرت عباس(ع) خوانده می‌شود. فلسفه‌ خواندن این فاتحه به اين معني است که تعهدی بین خانواده‌ دختر و پسر به شمار مي‌رود که بر حرف‌های خود پایبند باشند.

وي با بيان اين مطلب كه، خواندن فاتحه در بین عرب‌های شوش، دزفول، سوسنگرد، هویزه، ملاثانی و برخی مناطق اهواز نسبت به ساير نقاط استان بیشتر به چشم می خورد، توضيح داد: در پایان مراسم َگی پذیرایی مفصلي به همراه نوشیدن قهوه و چای از مهمانان صورت می‌گیرد. بعد از اتمام این مراسم نوبت به مراسم عروسی می‌رسد. قبل از رسیدن موعد عروسی، یکی از رسوماتی که داماد باید به جا بیاورد خریدن پارچه لباس برای مادر، خواهران و زن برادرهاي عروس است که در گذشته برای تعداد افراد بیشتری پارچه خریداری می‌شد، اما اکنون به دلیل مشکلات اقتصادی این امر ساده‌تر و کم هزینه‌تر اجرا می‌شود.

 او تصريح كرد: روز عروسی نیز آداب ویژه‌ای دارد. لباس عروس همواره در طول تاریخ اهمیت فراوانی داشته ‌است. همه عروس ها، مایل بودند زیباتر به نظر برسند، در مورد لباس عروس در دانشنامه‌های انگلیسی این چنین آمده است كه رسم پوشیدن لباس عروس به رنگ سفید به انگلستان در دوره ملکه ویکتوریا باز می‌گردد. با وجود فراگیر شدن رنگ سفید در برخی از کشورها عروس‌های هندی، چینی، ویتنامی و ژاپنی هم‌چنان از رنگ‌های ملی خود برای لباس عروس استفاده می‌کنند. نوع و کیفیت مراسم ازدواج و نوع پوشش عروس و داماد به فرهنگ و آداب جامعه بستگی دارد. امروزه استفاده از لباس توری و سفید رنگ براي عروس در بسیاری از کشورها و ميان اقوام مرسوم است.

 اين دوستدار ميراث فرهنگي گفته‌هاي خود را چنين ادامه مي‌دهد: البته در برخي مواقع در اهواز، مناطق و شهرهای جنوبی استان دیده شده که داماد با لباس عربی که همان دشداشه، کوفیه، عگال و بشت است در مراسم عروسی حاظر مي‌شود. اما در حال حاضر بیشتر کت و شلوار در بین دامادها متداول است اين در حالي است كه در بین دختران همان لباس عروس سفید استفاده می‌شود. روز ازدواج را عرب‌ها "عِرس" می‌گویند که هم‌چون واژه عروس هر 2 عربی هستند و به داماد نیز "عریس" گفته مي‌شود. در زبان فارسی عروس هم‌چنین به عنوان نوعی نسبت خویشاوندی سببی هم به کار می‌رود به این معنا که همسرِ پسر عروس است اما عرب‌ها به آن "چَنه" و به داماد یا همان شوهر دختر "نسیب" گویند.

وي اظهار داشت: همان گونه که در قوانین ازدواج زوجین بعد از آزمایش خون به کلاس توجیه مسايل آيين همسرداری فرستاده می‌شوند از گذشته تا به حال در آداب و رسوم اين آيين مورد توجه قرار گرفته بود. به اين صورت که در روز جشن ازدواج شخصی در کنار داماد ایستاده و اصولا این شخص باید از ميان افراد جوان و تیز هوش باشد تا مسايل زناشویی را به او گوشزد کند. البته رسالت این شخص بیشتر هم‌یاری داماد به هنگام ادای رسوم و احترام به میهمانان است چراکه اغلب جوانان در روز ازدواج استرس بر آنان قالب شده و ممکن است بعضی از کارهای اولیه را فراموش کنند که توسط این شخص یادآوری می‌شود. این شخص در بین عرب‌های خوزستان 2 نام دارد که در مناطق جنوبی هم‌چون خرمشهر، ماهشهر، شادگان، آبادان و .. به آن "َوزیر" می‌گویند و تقریبا می‌شود گفت در باقی مناطق به آن "هَراب" گفته مي‌شود که در برخی قسمت‌ها نیز این رسم کم‌رنگ شده است.

  او تاكيد كرد: درعربی فصیح هراب یا وزیر را "وصیف" گویند. مرسوم است که مادر، زنان و دختران خویشاوند داماد از شوق و خوشحالی به هنگام دیدن داماد و آوردن عروس به منزلِ آن که به اصطلاح "زفه" گفته می‌شود با کل به استقبال آنان می‌روند. "کل"در اصطلاح عربی هل‌هله یا هل‌هوله است که با گذاشتن دست بر بالای دهان و حرکت زبان، صدایی جیغ مانند مسلسل‌واری طنین انداز می‌کند. هل‌هله پیامی بدون کلام است که نشان از شادی دارد. به هنگام ورود عروس و داماد در منزل نیز گوسفندی قربانی می‌شود که عرب‌های نواحی شادگان به آن "فدیه" می‌گویند. اين قرباني با اين فلسفه انجام مي‌شود كه  عروس و داماد را از گزند و آسيب مصون دارد، هم‌چنين به منظور دفع چشم زخم نيز مي‌باشد. از دیگر عادات این مردم تیراندازی به هنگام زفه است که در بدو ورود عروس و داماد به منزل، اتفاق مي‌افتد و بیشتر در روستاها شاهد اجرا این رسم هستيم.

 آل‌كثير گفت: مرسوم است که در هنگام "زفه" عروس با پدر و برادرهای خود خداحافظی می‌کند. یکی از عادات خاص مردم عرب رقص محلی چوبیه است، رقص محلی یا رقص فولکلوریک، قدیمی‌ترین فرم است که نشان‌گر حالات، عادات و فرهنگ یک قوم و یا ساکنان یک منطقه جغرافیايی خاص بوده و در قالب مجموعه‌ای از حرکات موزون اجرا می‌شود. باستان شناسان و مورخین می‌گویند که رقص بخشی مهم از فرهنگ انسان‌های اولیه بود بطوری که آنان از طریق رقص و با استفاده از حرکات و ریتم احساسات خود را به دیگران بیان می‌نمودند. رقص چوبیه یکی از همین رقص‌های فولکلوریک این مردم است که به نظر می‌رسد از قدمت زیادی برخوردار است. یکی از رسم‌هایی که در بین سایر اقوام وجود دارد ولیمه یا همان شام عروسی است. همچنين "ولیمه دادن" از رسم‌ها و سنت‌های اسلامی در مراسم عروسی مردم عرب به شمار مي‌رود.

وي ادامه داد: ولیمه دادن یعنی دعوت عده‌ای از مؤمنین و ارحام و همسایگان و فقرا به میهمانی صرف غذا. این رسم به قدری مورد توجه پیامبر اسلام بود که در مراسم عروسی علی بن ابیطالب (ع) و فاطمه زهرا (س) برآن تاکید کرد. همچنين روایت‌های بسیاری در مورد تهیه آن ولیمه وجود دارد که همگی بر ساده بودن آن صحه می‌گزارند. ولیمه عروسی در بین خانواده‌هایی که توان مالی خوبی دارند پر هزینه‌تر تهیه می‌شود، مثلا "اِمفتح" یا مفتح که غذای معروف و مرسوم عربی و شامل گوشت آپزشده گوسفند است را برای میهمانان تهیه می‌کنند. بعد از ولیمه و پایان مراسم عروسی اقوام نزدیک داماد، عروس و داماد را با هوسه (پایکوبی‌ای که با شعر و آرزوی موفقیت برای زوجین همراه است) تا درب هجله همراهی می‌کنند.

او تصريح كرد: همانطور که گفته شد هوسه را مردان و زنان خویشاوند نزدیک داماد اجرا می‌کنند. حال اگر هوسه کننده زن باشد دیگر به آن هوسه نمی‌گویند بلکه هوسه‌ زن را گوله می‌نامند. یکی از هوسه‌هایی که در اکثر مراسم عروسی خوانده می‌شود این است که مي‌خوانند " مَحروس اِب الله و قرآنه" یعنی انشالله خداوند و قرآن زوجین را حراست و حفاظت کند. شب ازدواج را شب زفاف نیز می‌گویند. شب زَِفاف اصطلاحی است که به اولین شب پس از ازدواج به ویژه در صورتی که آن شب، عروس و داماد با یکدیگر هم‌بستر شوند، گفته مي‌شود. اصطلاحاً شب زفاف به شبی می‌گویند که عروس را به خانهٔ شوهر می‌برند. لغتنامهٔ دهخدا در سر واژهٔ  "زفاف" چنین آورده‌است: عروس به خانه شوهر فرستادن و در عربی آن را "لیلةالزفاف" می‌خوانند.

اين دوستدار ميراث فرهنگي گفت: بعد از پایان مراسم ازدواج نیز آداب و رسومی خاص در بین مردم عرب وجود دارد، از جمله‌ی این آداب و رسوم این است که اقوام عروس و داماد آغاز به دادن هدیه به زوجین می‌کنند. این هدیه دارای اسمی خاص است كه در مناطق مختلف متفاوت است، برای نمونه مردم عرب سمت شمال غرب و مرکز خوزستان از جمله شوشتر، شوش، دزفول، مناطق چعب، الحایی، عبدالخان، شهر حر، ملاثانی، شیبان و شعیبیه اکثرا به کادوی عروسی "هَربَ" گویند. اما مردم اهواز، رامهرمز، سوسنگرد مناطق رفیع، هویزه و ... آن را "اریوگ" و "نگوط" مي‌خوانند. گمان می‌رود وجه تسمیه کلمه اریوگ اقتباس از همان صبحانه‌اي باشد که عرب‌ها به آن اریوگ می‌گویند زیرا در گذشته خویشاوندان نزدیک داماد صبحانه‌ روز اول زندگی زوجین را مهیا کرده که به دلیل منسوخ و کمرنگ شدن این رسم همان کلمه اریوگ برای کادو بکار برده شد.

 وي، در تشريح اين آداب چنين مي‌گويد: البته عده‌ای کادو را "اریوگ" و پول نقد را "نگوط" مي‌گویند. حال آن که مردم جنوب و جنوب غرب خوزستان هدیه زوجین را تنها نگوط می‌گویند. در گذشته عروس مقداری شیرینی از خانواده خود برای پذیرایی از مهمانان می‌آورد به این منوال که شیرینی‌ای که از خانه‌ پدری آورده در ظرفی جلوی میهمان گذاشته و میهمان بعد از میل کردن شیرینی، هدیه خود که همان َ"هربَ"، "نگوط" یا "اریوگ" است را در ظرف گذاشتند. از ديگر باورهای مردم عرب خوزستان این است که تازه عروس از سه الی یک هفته به خانه کسی نمی‌رود كه اعتقادات مختلفی در این باب وجود دارد. عده‌ای نیز مخالف این مورد هستند اما در کل بر این باورند که به لحاظ آسیب شناسی این اعتقاد از جمله باورهایی است که آسیبی به شخص یا اجتماع نمی‌زند و کاملا شخصی است.

 آل ‌كثير خاطر نشان كرد:  هر چند که این باور در حال حاضر کم‌رنگ شده است اما در ارتباط با این موضوع در گذشته مردم ویس می گفتند: "العروس لازم ایهل الاهلال علیها". از جمله وظایفی که بر عهده خانواده داماد، دعوت خانواده عروس و بعضی بستگان نزدیک آن‌ها در یک هفته بعد از ازدواج است. در اين ضيافت عروس برای اولین بار بعد از مراسم ازدواج خانواده خود را می‌بیند و بعد از آن دوستان و آشنایان عروس و داماد، زوجین را به خانه‌ خود دعوت می‌کنند. این رسم در جنوب خوزستان به شدتی است که زوجین با گفتن کلمه‌ "وصول" از دعوت کننده به دلیل کمبود وقت پوزش مي‌خواهند. تقریبا می توان گفت آداب و رسوم ازدواج ذکر شد خلاصه‌اي از آداب ازدواج در ميان مردم عرب است.

او توضيح داد: رسم دیگری در بین برخی از سادات عرب وجود دارد كه آن ندادن زن به عوام و غیر سید است. البته این رسم نیز تنها در بین عشایر و روستاها، آن هم به شکل کم‌رنگ باقی مانده است. شهر العسل یا ماه عسل نیز از ديگر آداب و رسوم ازدواج است به طوري كه در حال حاظر برخی جوانان بنا به سلایق و یا دلایل اقتصادی توان برگذاری مراسم ازدواج را نداشته و تصمیم رفتن به ماه عسل می‌گيرند. در دایره المعارف‌های عربی این چنین آمده که : گمان می‌رود این فرهنگ متعلق به بیش از 4000 سال پیش باشد که نزد بابلیان بود. طبق آن فرهنگ، پدر عروس می‌بایست شراب تهیه شده از عسل را که گمان می‌رفت می‌تواند باعث افزایش توانایي شود، به مدت یک ماه به داماد ارائه كند. در کل آداب و رسوم جزيی لا‌ینفک از شیوه زندگی مردم عرب است و به دلیل نوستالوژی و تعهد خاصی که به آداب خود دارند حضور خانواده‌ها در سبک و سیاق و نوع شکل گیری ازدواج پر رنگ‌تر است.