امروزه چه کسی رادیو گوش می‌دهد؟

زمانى که مى‌خواهیم مطلبى را به اطلاع عموم افراد جامعه برسانیم، بهترین وسیله رسانه است. بدون تردید رسانه‌اى موثرتر است که بیشترین طرفدار را داشته باشد. اما کدام رسانه؟ تاکنون در مورد مخاطبان رادیو تحقیقات بسیارى صورت گرفته که مهمترین نتایج به این قرار است؛ مدت زمانى که هر فرد، شنونده برنامه‌هاى رادیویى است، بین 5 دقیقه تا سه ساعت متغیر است، وقتى فردى 5 دقیقه به برنامه رادیو گوش مى‌کند درواقع با آگاهى و علاقه آن برنامه را انتخاب کرده و با دنبال کردن هدف خاصى به سخنان عنوان شده در آن گوش فرا مى‌دهد. در حالى که فرد دیگر بدون هدف و تصادفى سه ساعت از زمان کارش را به شنیدن برنامه‌هاى رادیویى صرف کرده بدون اینکه هیچ هدف خاصى را دنبال کند.

گاهى فرد به یاد مى‌آورد که در یک دوره زمانى کوتاه، شنونده برنامه‌اى از رادیو بوده است اما مطالب ذکر شده در آن یا ساعت دقیق برنامه در ذهن او باقى نمانده است. این نشان مى‌دهد که شنیدن او یک شنیدن کاملا بى‌هدف بوده است و اطلاعاتى که شما در نظر داشتید از طریق برنامه رادیویى به او انتقال دهید، نتوانسته اثرى هرچند کوچک روى مخاطب بگذارد.

اگر ساعت یک برنامه رادیویى تغییر کند یا یک برنامه تازه ساخته شود از زمان اجرا تا زمانى که شنونده خاص و مشخصى داشته باشد حداقل شش ماه طول مى‌کشد. حتى برخى از برنامه‌ها براى جذب مخاطبان دلخواه خود مجبورند بیش از یک سال کار کنند و بدون داشتن مخاطب هدفدار به اجراى برنامه بپردازند. یک برنامه رادیویى با سرعت بسیار بالاتر از سرعت جذب مخاطب، آنها را از دست مى‌دهد؛ بنابراین یک تغییر جزئى باعث مى‌شود تعداد زیادى از مخاطبینى را که طى ماهها و سالها به دست آورده است در عرض یک روز از دست بدهد. زمانى که بیش از یک شبکه رادیویى در یک منطقه وجود داشته باشد، باید تقسیم کار صورت گیرد. پژوهشگران معتقدند هر شبکه باید به موضوع خاصى اختصاص یابد، تا مخاطب خود را هم پیدا کند در غیر این صورت تعداد مخاطبان هر شبکه کمتر مى‌شود. بسیارى از افراد، یک برنامه خاص رادیویى را سالهاى سال دنبال مى‌کنند. حال اگر آن برنامه مخصوص گروه سنى خاص باشد یعنى براى کودکان یا نوجوانان، مخاطبان با گذر زمان از آن مراحل عبور مى‌کنند، پس باید برنامه‌اى را جایگزین آن کنند. مسئولان شبکه‌هاى رادیویى باید با توجه به این مسئله فعالیت و عملکرد خود را با یکدیگر هماهنگ و همسو کنند تا نتیجه مطلوب حاصل شود.

علاوه بر این، مرور مطالب و ذکر خلاصه‌اى از مطالب باعث مى‌شود که افراد در جریان کل اطلاعات قرار بگیرند و از سطح آگاهى بالاترى برخوردار شوند. در نتیجه برنامه موفق‌تر خواهد بود و تعداد شنوندگان آن برنامه نیز بیشتر خواهد شد.

در نظر داشته باشید که کم هستند کسانی که برنامه‌هاى رادیویى را دنبال ‌کند. کمتر اتفاق مى‌افتد فردى رادیو را از ابتداى یک برنامه روشن کند و پس از پایان آن برنامه خاص، آن را خاموش کند. معمولا شنوندگان رادیو در شرایط و موقعیت‌هاى خاص، رادیو را روشن مى‌کنند و در بسیاری موارد توجهى به برنامه‌اى که پخش مى‌شود ندارند. در حالى‌که این وضعیت براى تلویزیون و مخاطبانش کاملا متفاوت است. به بیان دیگر استفاده از برنامه‌هاى رادیو با توجه به ساعات پخش آن صورت مى‌گیرد نه نوع برنامه‌اى که پخش مى‌شود. اگر ساعت برنامه‌اى پرطرفدارى را تغییر دهیم خواهیم دید که تعداد زیادى از طرفدارانش دیگر آن را دنبال نخواهند کرد. اما روشن است که افراد، تلویزیون را با توجه به برنامه‌اى که پخش مى‌شود نگاه مى‌کنند و اگر ساعت برنامه موردنظر آنها تغییر کند نه تنها مخاطبى را از دست نمى‌دهد، بلکه ممکن است افراد تازه‌اى هم به جمع مخاطبان آن اضافه شوند .

طبق یک تحقیق در بحران 11 سپتامبر آمریکا مهمترین و قابل اعتمادترین رسانه مردم رادیو بود و تا مدتها بعد از آن مخاطبان زیادى داشت. همین‌طور در بنگلادش و نپال که کشورهاى کوهستانى و فقیر هستند، رادیو وظیفه اطلاع‌رسانى و سرگرم‌سازى مردم را به عهده دارد.

تعداد شنوندگان رادیو در ساعت صرف غذا به حداکثر خود مى‌رسد.دانشمندان معتقدند بیشترین تعداد مخاطب در ساعت 6 تا 8 صبح، 12 تا 2 بعدازظهر و 6 تا 8 غروب است.البته در خانواده‌هایى که تلویزیون هم داشته باشند، ساعت صرف شام با دیدن برنامه‌هاى تلویزیون پر مى‌شود. حال این سوال مطرح است که چگونه یک شبکه رادیویى مى‌تواند در مدت‌زمان کوتاهى مخاطبان خود را افزایش دهد؟

یک راهِ پیش پا افتاده ، ایجاد یک مسابقه و تعیین جایزه است. در آن صورت افراد براى به دست آوردن جایزه مجبورند برنامه‌را گوش کنند. اما باید دانست که مخاطبان این‌چنینى با همان سرعتى که آمده‌اند، مى‌روند و دوباره همان تعداد ثابت قبلى مخاطبان اصلى یک برنامه رادیویى را تشکیل خواهند داد. گاهى دست‌اندرکاران یک برنامه تغییراتى را در برنامه خود ایجاد مى‌کنند در حالى که هیچ یک از مخاطبان متوجه این قضیه نمى‌شوند و گاهى نیز شنوندگان تغییراتى را در برنامه حس مى‌کنند در حالى که از نظر دست‌اندرکاران چنین تغییراتى ملاحظه نشده است.

براى مثال فرض کنید ساعت برنامه رادیویى تنها چند دقیقه تغییر کرده است. از نظر دست‌اندرکاران و سازندگان برنامه، این تغییر یک تغییر جزئى و تقریبا بى‌اهمیت است. اما شنوندگان و مخاطبان آن ممکن است اثرات این تغییر هرچند جزئى را بزرگ بدانند. ممکن است آنها ساعت خروج از منزل براى رسیدن به اتوبوس و محل کار را با توجه به ساعت اتمام برنامه شما تنظیم کرده باشند، در این صورت در برنامه آنها تغییر زیادى ایجاد مى‌شود. یکى از برنامه‌هاى رادیویى که مخاطبانى خاص، البته از قشرهاى متفاوت دارند نمایش‌هاى رادیویى است. پس از گذشت سالهاى اولیه ورود رادیو به ایران کم کم برنامه‌هایى براى این رسانه ساخته شد که در راس آنها نمایش‌هاى رادیویى بودند. امروز رادیو برنامه‌هاى نمایشى متعددى دارد اما تعداد زیاد این برنامه‌ها به کیفیت آنها لطمه زده است. از سویى دیگر به نظر مى‌رسد هجوم رسانه‌هاى دیگر، مخاطبان رادیو را هر روز کمتر از روز گذشته مى‌کند. استفاده از وسایل ارتباطى در گرو عادت ماست. امروز که کتاب‌هاى الکترونیکى به بازار آمده‌اند هنوز مردم کتاب‌هاى چاپى را هم مى‌خرند. رادیوها هم به همین طریق با روى کار آمدن اینترنت و ماهواره مخاطبان خود را هنوز حفظ کرده‌اند. همچنین باید بدانیم که هیچ رسانه‌اى به تنهایى جوابگوى نیاز مردم نیست.

بسیارى از کسانى که تخیل را دوست دارند، نمایش رادیویى را هم دوست دارند چرا که نیمى از اتفاق‌ها و شخصیت‌ها و صحنه‌ها در ذهن مخاطب بازسازى مى‌شود. بدین ترتیب هنوز هم نمایش‌هاى رادیویى از اقبال عمومى برخوردار مى‌باشند. اما چگونه نمایش‌هایى از اقبال عمومى بیشترى برخوردارند؟

مردم امروز رمان‌ ده جلدى نمى‌خوانند و نمایش سه ساعته هم تماشا نمى‌کنند. نمایش‌هاى کوتاه در رادیو یک ضرورت هستند، اما نمایشى که در یک ربع ساعت اجرا شود نمى‌تواند حرف نمایشى را که در پنج قسمت پخش مى‌شود بزند. همچنین در رادیو به خاطر عدم امکانات بصری، طول نمایش رادیویى از نوع صحنه‌اى آن به مراتب بیشتر مى‌شود. این ضرورت با نظر جامعه شناسان و روانشناسان و با بدعت در بازى و کارگردانى و نویسندگى رادیویى باید روى دهد.

‌رادیو تهران زمانى که شروع کرد به پخش نمایشنامه‌هاى پنج دقیقه‌ای، این نمایشنامه‌ها با اقبال مردم روبرو شدند، چون هنوز ماجرا شروع نشده تمام مى‌شد. شاید امثال یونسکو و بکت هم این کار را بکنند اما اسم آن را نمى‌توان نمایش گذاشت.

‌در BBC نمایش‌هاى بلندمدت در زمان مشخص پخش مى‌شوند. باقى نمایش‌ها در زمان‌هاى پنج دقیقه‌اى ساخته مى‌شوند. برخلاف آنچه ما در ایران فکر مى‌کنیم این نمایش‌ها میان‌پرده‌هاى خُنک نیستند. ما در رادیو به سمت این نمایش‌ها رفته‌ایم و تا آنجا که مدیریت رادیو به ما اجازه ‌دهد از این نمایشنامه‌ها استفاده مى‌کنیم و از یکى دو نفر از نویسنده‌هاى ما هم که در کارهاى کوتاه تبحر دارند خواسته‌ایم که نمایش کوتاه بنویسند.

زمانى شوماخر گفته بود: زیبا کوچک است، اما امروز مى‌گویند: کوچک، زیباست.

در عرصه رسانه،معنى این جمله این است که در گذشته ایجاز را راز پیام مى‌دانستند و امروز ایجاز را زیبایى و اجبار همراه هم مى‌دانند؛ یعنى یک ضرورت است. شتاب گرفتن ارسال پیام چه در درام باشد و چه در خبر، یک اتفاق سراسرى است. اما این به معناى این نیست که برنامه‌هاى بلند جایگاهى در رسانه‌ها ندارند.با این احوال برنامه‌نویسان رادیو این روزها به آنچه مردم دوست دارند نزدیک‌تر شده‌اند و پیام‌ها را زودتر به مخاطب ارائه مى‌دهند.

پیش از این مدت‌ها طول مى‌کشید که در یک نمایش رادیویى ما به عمل نمایشى برسیم اما مخاطب امروز طاقت این کار را ندارد. سوالى که همیشه در مدت یک برنامه رادیویى براى عوامل برنامه ساز مطرح است این است که آیا برنامه‌ با مخاطب ارتباط برقرار کرده یا خیر؟ در این حالت ارتباط را در حوزه فعالیت‌هاى ارتباطى تعریف مى‌کنیم؛ ارتباط فرایندى است که به وسیله آن بر اساس هدفى معین و به منظور تغییر یا اصلاح رفتارى در مخاطب پیامى از یک منبع یا فرستنده، ارسال مى‌شود. ارتباط، با دادن آگاهى جدید در میزان و نوع اطلاعات گیرنده تغییراتى به وجود مى‌آورد، که براساس آن تغییراتى در گرایش‌هاى گیرنده ایجاد مى‌کند و در نهایت به دگرگونى‌هایى در رفتار و کردار گیرنده منجر مى‌شود. ایجاد ارتباط موفق با مخاطب در تمام رسانه‌هاى دیداری، شنیدارى و نوشتارى اصلى‌ترین و مهمترین وظیفه است که گاهى برقرارى این ارتباط با مخاطب به دلیل وجود عناصرى ناموفق مى‌ماند. اگر این عناصر در درازمدت‌ رسانه را همراهى کنند، رسانه به ‌ بى‌نظمى یا آنتروپی مى‌رسد.